Günlük hayatımızda keyif aldığımız, hatta bazen vazgeçilmezimiz haline gelen aktivitelerimiz var.
Ancak, bazılarımızın farkında olmadığı veya göz ardı ettiği bir gerçek var: Bu aktiviteler bağımlılık yapabilir!
Alışveriş yapmak, internete dalmak, spor yapmak veya oyun oynama gibi sıradan görünen aktivitelerin bile insanı köle gibi bağımlı hale getirebileceğini hiç düşündün mü?
Eğer düşündüysen, davranışsal bağımlılık konusunda hazırladığımız bu içerik tam sana göre! Kendini kaybederek yapılan bu aktivitelerin yarattığı etkiyi fark etmeyenler için, davranışsal bağımlılık konusunda önemli ipuçları sunuyoruz.
Hazırsan, şimdi birlikte bu bağımlılık türünü keşfetmeye başlayalım!
Davranışsal Bağımlılık Nedir?
Günlük hayatta rutin olarak gerçekleştirdiğimiz aktivitelerin bir bağımlılık olduğunu düşünmek zor olabilir. Buna karşın basit alışkanlıkların döngüye girdiği bu bağımlılıkta kontrolü kaçırabiliriz. Yaşamımızın merkezi haline gelen bu alışkanlıkla hayatımızı devam ettirmekte zorlanabilir, yarattığı olumsuz etkiye rağmen söz konusu alışkanlığa devam edebiliriz.
Davranışsal Bağımlılığın Belirtileri Nelerdir?
Düzenli olarak gerçekleştirdiğimiz alışkanlıkları bağımlılık olarak sınıflandırmak konusunda kararsız kalabiliriz. Bu noktada kendimizi gözlemlemek ve belirtileri gösterip göstermediğimizi incelemek işe yarayabilir.
- Duygularla yüzleşmekten kaçınmak
- Zamanının çoğunu bu davranışı yapmak, onu düşünmek veya etkilerinden kurtulmakla harcamak
- Yarattığı kötü hissiyata fiziksel/zihinsel zarara rağmen devam etmek
- Bu sorunu evremizden saklamak veya umursamıyormuş gibi yapmak
- Bırakmak istemek fakat başaramamak ve davranışı gerçekleştirmediğinde yoksunluk belirtileri göstermek
- Davranışı daha sık gerçekleştirmek için aileyi, sosyal hayatı, okulu veya işi ihmal etmek
Davranışsal bağımlılık gösterdiğimizde muhakkak “bağımlı” olarak etiketlenmemiz şart değildir. Bununla birlikte gösterdiğimiz davranışın hayatımızın işleyişine veya yaşadığımız ilişkilere olumsuz etkisinin bulunması olasıdır. Yaşanan maddi problemler veya ilişki bitişleri ise duygu dünyamız için bir yük olabilir.
Davranışsal Bağımlılık Türleri Nelerdir?
Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (DSM-5), gündelik hayatta karşılaştığımız davranışsal bağımlılık türlerini henüz bağımlılık olarak tanımıyor. Konunun bir istisnası kumar bağımlılığı olsa da, birçok uzman diğerlerinin de tedavi edilebilir bir bozukluk olduğuna inanıyor. Farklı çeşitlere değineceğimiz bu listedeki bazı maddelerin üzerinde durmaya çalışacağız:
Kumar bağımlılığı:
DSM-5’a göre Kumar bağımlılığı, kumar oynamaya karşı aşırı bir ilgi ve kontrol kaybı ile karakterize edilen bir bağımlılık türüdür. Kumar bağımlılığı, kişinin kumar oynama dürtüsüne yenik düştüğü ve kumar oynamak için gereksiz riskler aldığı zamanlarda kendini gösterir. Bu bağımlılık, birçok farklı kumar türünü içerebilir, örneğin kumarhane oyunları, bahisler, yarışlar ve hatta çevrimiçi kumar oyunları gibi dijital oyunlar.
Porno bağımlılığı
Madde Bağımlılığı:
Madde bağımlılığı, yasadışı uyuşturucular, alkol, nikotin veya reçeteli ilaçlar gibi maddelerin kullanımına aşırı bir iştah ve kontrol kaybı ile karakterize edilen bir bağımlılık türüdür. Madde bağımlılığı, maddenin beyindeki kimyasal yapısını etkiler ve genellikle zamanla artan bir toleransa, yani daha fazla maddenin kullanılması gerektiğine neden olur.
Televizyon bağımlılığı
İş bağımlılığı (İşkolik Olmak)
Egzersiz bağımlılığı:
Yaralanmalara, yetersiz dinlenme nedeniyle fiziksel zarara neden olabilir. Bu bağımlılığa sahip kişiler vücutlarının ihtiyacı olan molayı kendilerine vermez ve günlerce egzersiz yapabilirler. Kişi bunu stres ile başa çıkma yolu olarak tercih ediyorsa egzersiz yapamadığı zaman duygusal olarak rahatsız veya kaygılı hissedebilir.
Peki, sağlık için yaptığımız egzersiz ve egzersiz bağımlılığı hangi noktada birbirlerinden ayrılıyor? Klasik bağımlılık modelini gözlemlediğimizde bireyler, kaçış duygularını veya daha önceki egzersizlerde deneyimledikleri hissiyata tekrar ulaşmak için programlarını ve egzersizleri artırırlar. Bunu gerçekleştiremediklerinde ise yoksunluk hissederler.
Yeme bağımlılığı:
Kişiler, kendilerini daha iyi hissetmek adına yemeğe sığınırken bu onları daha kötü hissettirebilir. Uzun vadede bu durum başta obezite olmak üzere birçok sağlık sorununa neden olabilir.
Alışveriş bağımlılığı:
Davranışsal bağımlılıkta altını çizdiğimiz bir diğer duruma tekrar değinmemiz gerekirse bu da davranışın sürekliliğidir.
Bu durumu yaşamanın derinindeki nedenini anlamak kişiyi daha doğru bir çözüme kavuşturabilir. Bu noktada kişilerin çevresi ile olan ilişkilerini maddi şeylerden bağımsız şekilde değerlendirmesi gerekebilir. Bağımlılık ile mücadele içindeysen alacağın psikolojik destek sayesinde güveni yeniden inşa edebilir ve korumak istediğin ilişkilerini iyileştirebilirsin.
İnternet bağımlılığı:
Günlük hayatımızdaki davranışlarımızı ve onların davranışsal bağımlılıkla olan ilişkisini düşününce aklımıza gelen ilk şeylerden biri sosyal medya / internet bağımlılığı olabilir. Bunun da hala resmi bir bağımlılık olmadığını, dolayısıyla spesifik bir teşhis konulmadığını belirtelim. Ek olarak iş yerinde, okulda teknoloji ile kurduğumuz ilişkiye bakıldığında neyin “aşırı” olduğunu saptamanın da pek kolay olmayacağını söyleyebiliriz. Bununla birlikte, eğer internet bağımlısı olma ihtimalinin olduğunu düşünüyorsan kendine şu soruları sorabilirsin:
- Uygulamalardaki çevrimiçi kalma sürem düşündüğümden daha fazla mı?
- Ne kadar çevrimiçi kaldığımla ilgili hiç yalan söyledim mi?
- Çevremdeki insanlar telefonumla, bilgisayarımla çok ilgilenmenden dolayı benden şikâyet ediyorlar mı?
- İnternette geçirdiğim süreyi azaltmayı deneyip başaramadığım oldu mu?
İnternetin eksik olması hali tıpkı diğerleri gibi kişide yoksunluk hissiyatı yaratabilir, onu da kaygılı, depresif veya gergin kılabilir. Bilgisayarda / telefonda kademe kademe daha fazla zaman geçirmek de bu davranışsal bağımlılıkta karşılaşılabilen özelliklerden birisidir.
Çocuklarda internet bağımlılığı: Söz konusu teknoloji, internet olduğunda birçok kişi en çok etkileneceklerin çocuklar ve gençler olacağını düşünür. Çünkü çocuklar, belli bir yaşa kadar bunun getirebileceği zararların farkında değiller. Dahası bu süreçsosyal hayattan uzaklaşmalarına neden olmaz, aynı zamanda pornografik içeriklere veyahut akran zorbalığının da bir çeşidi olan siber zorbalığa uğrama olasılıklarını da artırabilir. İnternet ile kurulan sağlıksız ilişki, aynı zamanda oyun bağımlılığı ile de birlikte ilerleyebilir.
Oyun oynama bağımlılığı:
Video oyunları, bilgisayar oyunları, mobil oyunlar veya diğer elektronik oyunlar gibi oyunlara karşı aşırı bir ilgi ve kontrol kaybıyla karakterize edilen bir bağımlılık türüdür. Oyun oynama bağımlılığı, genellikle kişinin iş, okul veya sosyal hayatını ihlal edebilecek ölçüde ciddi hale gelir. Oyun oynama bağımlılığı, diğer bağımlılık türleriyle benzerlik gösterir ve genellikle belirtileri, bağımlı kişinin ruh sağlığı, davranışları, düşünceleri ve fiziksel sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratır.
Dövme bağımlılığı:
Bu alışkanlık resmiyette bir davranışsal bağımlılık olarak tanınmasa da, çevremizdeki dövme yaptırmayı seven birçok kişinin bunu bağımlılık olarak adlandırdığına rastlamışızdır. Kişi, yeni bir dövmeye sahip olabilmek adına kendini finansal anlamda zorlayabilir, birtakım temel ihtiyaçlarını bile geri plana atabilir. Bununla birlikte maalesef ki karşılaşabileceğimiz en kötü ihtimal başarısız yapılmış bir dövme değildir. Kişinin bu dövmeyi yaptırırken koşulları değerlendirmesi, cilt enfeksiyonları, morarma hatta iltihaplanma, alerjik reaksiyon gösterme risklerini de göz ardı etmemesi gerekir.
Video bağımlılığı:
Daha çok çocukları tehdit ederken bilgisayar, internet veya oyun oynama bağımlılığının bir alt dalı olarak görülmektedir. Bu sorunun beraberinde getirdiği diğer sorular ise bu oyunların zararlı olup olmadığı veya şiddet içerikli oyunların onları saldırganlığa daha eğilimli bireylere dönüştürüp dönüştürmediği üzerinden ilerliyor.
Ek olarak bu kişilerin, sosyal izolasyon, depresyon veya kaygı gibi çeşitli durumlara daha yatkın oldukları görülebilmektedir.
Seks bağımlılığı:
Bu davranışsal bağımlılıkta kişiler olumsuz sonuçlarına rağmen cinsel eylemde bulunma zorunluluğu yaşar. Burada zorunluluk kelimesini kullanmamızın nedeni ise kişinin bir şeyi yapmaya dair yoğun dürtüsünü tanımlamaktır. Buna karşın seks bağımlısı kişiler için bu tatmin duygusu ve kısa süreli rahatlama yerini üzüntüye bırakabilir. Henüz bir bağımlılık olarak tanınmayan bu durumun kişinin ilişkilerine, zihinsel sağlığına, belki de profesyonel hayatına olumsuz etkisi olduğu söylenebilir. Kesin bir teşhisi olmayan bu bağımlılığın bazı belirtileri mevcuttur.
- Riskli veya uygunsuz olarak adlandırılabilecek şekilde kamuya açık alanda veya seks işçileri ile birlikte olmak
- Yalnızken kişinin telefon, bilgisayar ve pornografi gibi farklı biçimlerle seks ile ilişkilendirilen şeyler ile meşgul olması veya mastürbasyon yapması
- Süregelen dürtü ile birlikte yaşanan endişe, pişmanlık, utanç
- Seksin, kişinin hayatındaki diğer aktiviteleri engellemesi
Birçok davranışsal bağımlılık gibi bunun da bir nedenin psikoloji ve duygusal sorunlardan kaçmak olduğunu söyleyebiliriz. Durumun farklı bir boyutunda ise kişinin HIV gibi cinsel yolla bulaşan bir hastalık kapma olasılığı artabilir.
Tedavi ve Terapi Yöntemleri
Davranışsal bağımlılık ile mücadele eden biri için farklı tedaviler öngörülmüştür. Madde bağımlılığı için çalışan sağlık merkezleri olduğu gibi, çeşitli bağımlılıkları tedavi etmek için kurulan klinikler de bulunmaktadır. Ek olarak kişi, yönetmekte güçlük çektiği duyguları için de bir psikolog veya psikiyatr ile görüşebilir. Davranışsal bağımlılık tedavisindeki tedavi seçenekleri aşağıdaki gibidir:
- Bilişsel davranışçı terapi
- Birebirde veya çift terapisi
- Grup terapisi
- İlaç tedavisi
Öngörülen tedaviler bir yana, bazen kişinin bu durumu ailesine hatta kendisine açması bile zor olabilir. Bir profesyonelden yardım almak için hazır hissetmiyorsan bile bu durumda kendine karşı dürüst ve anlayışlı olman iyi bir ilk adım olacaktır. Bu süreçte davranışsal bağımlılık yaşadığın şeyin sana ve çevrendekilere zarar vermemesini sağlamaya çalışmalısın.
Transteorik Değişim Modeli Nedir?
Kişilerin kendi hayatlarında değiştirmek istedikleri ve zorlandıkları yönlerini tedavi etmek adına etkili bir “doğal iyileşme” yöntemidir. Sağlık alanında çalışan kişilerin de uygulamayı tercih ettiği bu yöntemin evrelerine şöyle bir göz atalım:
Düşünmeme evresi:
Bir nevi ön düşünme / tefekkür olarak adlandırılan bu evrede bağımlılıkla mücadele eden biri bunu inkar edebilir veya istediği zaman durabileceğini öne sürebilir. Bu evrede olanların çevrelerinin vereceği tavsiyeler ile de pek ilgilenmeyeceklerini söyleyebiliriz. Zarar tehlikesine veya karşılaştığı olumsuz sonuçlar için de aynı durum söz konusu olabilir. Davranışsal bağımlılık geliştirdikleri şey onlar için başta iyi olsa da zamanla yaşadıkları tecrübeler onları ikinci evreye taşıyabilir.
Düşünme evresi:
Kişilerin sahip oldukları davranışsal bağımlılıkları inkar ettikleri hatta bazen davranışları hakkında doğruyu söylemediklerini belirtmiştik. Karşılaşılan sonuçların kişileri inkara yönlendirmesi olasıdır fakat ihtiyaçların farkına varmak ve değişime karar vermek önemlidir.
Öte yandan birey değişimi gerçekten istese de bunu uygularken zorlanacaktır. Bu süreçte baş etme yöntemlerini öğrenmekse önemli bir adımdır. Bu noktada kişi henüz eyleme geçmemiştir ve gösterdiği davranışların sonuçları ile ilgili bilgilenmeye daha açıktır. Bu noktada çevrelerindeki insanların yargılayıcı olmadan, motive edici bir üslupla bilgi vermesi önemlidir. İnsanların davranışsal bağımlılıklarını olumsuz sonuçlara rağmen sürdürme isteği ise beyinlerinin ödül sistemindeki değişiklikten kaynaklanır. Muhakememizi ve dürtülerimizi kontrol etmemizi zorlaştıran bu durum, onu bırakmamıza da engel olur.
Hazırlık evresi:
Değişmeyi istemek, üzerinde emek vermeyi gerektiren bir durum olduğunu kabul etmen anlamına gelir ve değerlidir. Bu süreç biraz zaman alabilir. Kişi bu noktada değişme ihtimalini ve bunun nasıl gerçekleşeceğini düşünür. Diğer konularda olduğu gibi burada da gerçekçi olmayan hedefler koyup onlara ulaşamamak başladığımız yere geri dönmemize neden olabilir. Gerçekçi olduğu kadar spesifik hedefler işimize yarayacaktır. Örneğin, davranışsal bağımlılık geliştirdiğin şeyi direkt bırakmayı mı yoksa öncelikle azaltmayı mı tercih edeceğini baştan belirleyebilirsin.
Davranışsal bağımlılıktan kurtulurken sadece “o” şeyi bırakmak yeterli gelmeyebilir. Aynı zamanda bağımlılık geliştirdiğin şeye tekrar dönmene neden olan tetikleyicilerden de uzak durmalısın. Bu da günlük hayattaki rutinlerinin bir kısmını değiştirmene neden olabilir. Bunları gerçekleştirirken, nasıl bir yol izleyeceğin de önemlidir.
Örneğin, tütün bağımlılığını bırakmaya çalışan biri spesifik bir ürünü bırakmayı veya totalde nikotin kullanımını kademeli olarak azaltmayı karar verebilir. Süreçte sigarayı bırakmak konusunda çeşitli kuruluşlardan veya sağlık profesyonellerinden destek alabilir, onların onaylayacağı destekleyici yollara da başvurabilirsin.
Günlük hayatımızda kemikleşmiş davranışlarımızdan kopmak kolay değildir. Bu nedenle bu süreçte bizi destekleyecek sevdiklerimizle birlikte olmak iyi gelecektir. Bu bağımlılığı paylaştığınız birileri varsa onları da biraz mesafe koymak pahasına bu durumdan haberdar etmek gereklidir.
Harekete geçme evresi:
Bu, davranışsal bağımlılık ile mücadele eden çoğu kişinin en çok önem verdiği aşamalardandır. Hayatımızda büyük yer kaplayan bir davranışı değiştirmeye çalışırken stresli hissedebiliriz. Bununla birlikte yeni seçenekleri değerlendirmek heyecan vericidir. Bu aşama bazı kişiler için hayat temposu içinde bağımlılığından kurtulmak veya onu azaltmak olurken, bazı kişiler için de uzmanlar ile geçirilen bir süreç olabilir. Davranışsal bağımlılıktan kurtulmak için seçtiğin yol senin için doğru olsa bile arada zorlanman olağandır, bu noktada sabırlı bir şekilde hedeflerine ulaşmaya çalışman gerekir.
Devam ettirme evresi:
Bu aşama, kaydettiğin gelişmeyi sürdürebilmeyi ifade eder. Kişinin bu zamana kadar hedeflediği ve sonrasında eyleme geçme aşamasında uyguladığı davranışların devamıdır. Bu evre, davranışsal bağımlılık gösterilen şey üzerinde yoğunlaşan konsantrasyon azalınca uygulanması zor hale gelebilir. Stres ile yüzleşilen zamanlarda da bunu sürdürmek zorlaşabilir. Kişi, harekete geçme aşamasında keşfettiği mücadele yöntemleri ile burada da ilerleyebilir veya farklı alternatiflere yönelebilir.
Sıkça Sorulan Sorular
Bağımlılık kriterleri nelerdir?
Davranışsal bağımlılıkta kişiler zamanının önemli bir kısmında o şey ile ilgilenmek isterler. Bunu, olumsuz duygular ile mücadele adına gerçekleştirebilirler ve bağımlı oldukları şeyi gerçekleştiremezlerse yoksunluk hissedebilirler. Davranışların sonuçları kişiyi olumsuz etkilese de kişi bunu görmezden gelmeye veya o davranış hakkında yalan söylemeye eğilimli olabilir.
Türkiye Bağımlılıkla Mücadele Eğitim Programı Nedir?
Başta çocukluk ve gençlik çağında bulunan bireyler olmak üzere herkesin alkol, tütün, teknoloji gibi çeşitli bağımlılıklar hakkında farkındalık sağlayan programdır. Farklı yaş gruplarına göre hazırlanan içerikler ile yaklaşık 10 milyon öğrenciye erişilmiştir.
Kaynakça:
Are Tattoos Addictive?, Verywell Mind, 2021
Shopping Addiction, Verywell Mind, 2022
What Is Video Game Addiction?, Verywell Mind, 2023
What Is Food Addiction?, Verywell Mind, 2020
What Is Exercise Addiction?, Verywell Mind, 2021
Internet Addiction, Verywell Mind, 2020
The Stages of Change Model of Overcoming Addiction, Verywell Mind, 2022
TBM - Türkiye Bağımlılıkla Mücadele Eğitim Programı, Yeşilay
