Duygusal Zeka Nedir, Önemi Nedir?

Hayatımızın her anında olumlu ya da olumsuz duygulara kapılırız. Duygular o kadar bizimle iç içe ve yaşantımızın merkezindedir ki bizi biz yapan unsurları sayıp dökmek istesek, duygu kelimesini geçirmediğimiz bir liste sanıyoruz olamaz. Bir de şu yönden bakalım: Olumlu veya olumsuz duyguların var olmadığı bir yaşam hayal edebilir misiniz?

Tüm insanlığın duygulardan arınmış canlılara dönüşümünü, duygusuz bireylerden oluşmuş toplum ve toplulukları düşlemek bir hayli zordur.

Yazının başlığında sorduğumuz “Duygusal zeka nedir, önemi nedir?” soruları, benliğimizin büyük bir parçasını oluşturan, yokluğunu zihnimizde canlandırmakta dahi zorlandığımız duyguları yönetmek için gerekenleri anlamayı da içerir.

Peki, yönetmekten kastımız nedir?

Duyguları algılayabilmek, kontrol edebilmek, değerlendirebilmek, yorumlayabilmek ve onlara tepki verebilmektir elbette. İşte bireylerin tüm bu duygusal yetilerine ‘‘Duygusal Zeka (EQ)’’ ismi veriliyor. Bu yazımızda, duygusal zeka kavramının ne olduğunu anlamaya çalışacak ve bu sayede benliğimizin duygusal işleyişine yönelik fikir sahibi hale geleceğiz.

Duygusal Zeka (EQ) Nedir?

Duygusal zeka (EQ), gerek kendi duygularımızı gerek ise başkalarının duygularını algılayabilme, kontrol edebilme, değerlendirebilme, yorumlayabilme ve onlara tepki verebilme yeteneğine verilen isimdir. Örneğin duygusal zeka, anlık duygu durumunuzu anlayabilmeniz ve ilerleyen zamanda nasıl bir yol izlemeniz gerektiği noktasında güvenilir bir kaynak görevi görebilir. Kendinizi iyi hissetmediğiniz bir durumun içindeyseniz farklı, kendinizi iyi hissettiğiniz bir durumun içerisindeyseniz farklı ilerlersiniz. Üzgün birine kahkahalar atarak sarılamayacağınız gibi mutlu birinden sizinle birlikte ağlayıp kendini perişan etmesini bekleyemezsiniz. Söz konusu ister siz olun ister bir başkası, bireyin duygusal açıdan nerede durduğunun farkında olmak geliştirilecek algı, tutum ve davranışlar üzerinde tamamıyla etkilidir. Buradan yola çıkarak, sosyal beceriler üzerinde de etkin rol oynadığı çıkarımını yapmak mümkündür.

Duygusal Zekanın Tarihçesi

Bir terim olarak hayatımıza girmesi 1990’lı yıllara dayanıyor. Yeni bir kavram olmasına karşılık günden güne duygusal zekaya yönelik merakın ve ilginin artması ise dikkat çekici. Duygusal zeka kavramının ne anlama geldiğini temelde anladık. Diğer detaylara geçmeden önce, bu kavramının nasıl ortaya çıktığını öğrenmek üzere; Thorndike ile başlayıp Goleman ile duygusal zeka kavramının tarihçesinin kısaca üzerinden geçelim:

1930’lu yılların başında Psikolog Edward Thorndike, ‘‘Sosyal Zeka’’ kavramını diğer insanlarla iyi geçinme yeteneği olarak tanımlıyor.
1940’larda Psikolog David Wechsler, zekanın farklı etkili bileşenlerinin insanların hayatta ne kadar başarılı oldukları noktasında önemli bir rol oynayabileceğini iddia ediyor.
1950’ler itibariyle ‘‘Hümanist Psikoloji’’ olarak bilinen düşünce okulunun yükselişi başlıyor ve ünlü düşünür Abraham Maslow gibi nice düşünür, insanların duygusal güç oluşturabilecekleri farklı yollara daha fazla odaklanıyor.
1970’lerin ortalarında Psikolog Howard Gardner, duygusal zeka kavramının gelişiminde ortaya çıkan bir diğer önemli kavramı, ‘‘Çoklu Zeka’’ kavramını ortaya atıyor. Bu sayede duygusal zeka gibi, zekanın tüm türlerinin tek bir yetenekten çok daha fazlası olduğu fikri resmen tartışma konusu haline geliyor.
1985’e dek ‘‘Duygusal Zeka’’ terimi kullanılmıyor. Bu tarihte, Wayne Payne’nin doktora tezinde duygusal zeka olarak ilk kez zikrediliyor ve günümüzde psikoloji alanında oldukça önemli bir yer tutacak olan duygusal zeka kavramı doğmuş oluyor.

1990’da Psikolog Peter Salovey ve Psikolog John Mayer, ‘‘Duygusal Zeka’’ isimli çığır açan makaleyi Imagination, Cognition and Personality dergisinde yayınlıyor. İkili bu makalede duygusal zekayı; kişinin kendi ve başkalarının duygularını izleme, bunlar arasında ayrım yapma ve bu bilgiyi kişinin düşünce ve eylemlerini yönlendirmek için kullanma yeteneği olarak tanımlıyor.
Daniel Goleman 1955'te ‘‘Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ?’’ isimli kitabının yayınlayınca, duygusal zeka kavramı tamamen popüler hale geliyor ve toplum tarafından da tanınıp ciddiye alınmaya başlıyor. Goleman'dan önce sadece bilimsel düzeyde bilinen ve tartışılan bir kavram, Goleman sayesinde toplum nezdinde de bilinen ve tartışılan bir kavrama dönüşüyor. Goleman, bugün gelinen noktada gerçekten kilit bir isim. Bu sebepledir ki bu kısa tarihçede belki de en çok vurgulanması gereken isimlerin başında Goleman gelmeli diyebiliriz.

Duygusal Zeka Doğuştan mı Gelir?

Duygusal zekanın doğuştan gelip gelmediği bilim dünyasının önemli tartışma konularından biridir. Kimi bilim insanları duygusal zeka yeteneğinin doğuştan geldiğini savunurken kimileri bunun öğrenilebilen ve geliştirilebilen bir özellik olduğunun üzerinde durmaktadır. Bilim dünyasının duygusal zeka üzerine tartışmaları bitmemiş olduğundan, ''Duygusal zeka doğuştan mı gelir?'' gibi net bir soruya aynı netlikte bir yanıt vermek de maalesef pek mümkün değildir.

Duygusal Zeka (EQ) mı, Yoksa IQ mu Daha Önemlidir?

IQ zeka seviyesini göstermek üzere kullanılmaktadır, duygusal zeka (EQ) ise az önce de bahsettiğimiz gibi tamamen duyguları yönetme ile ilintilidir. Bilim dünyasının tartıştığı ve dolayısıyla net yanıtlar veremememize neden olan bir başka kilit konu da IQ ve duygusal zeka (EQ) kapışmasıdır diyebiliriz. Bazı psikologların duygusal zeka IQ’dan daha önemlidir tezinde ısrarcı olduğu biliniyor; ancak ilgili konu hakkında tam tersi argümanlar ile karşıt görüşte yer alan psikologların varlığı, duygusal zeka ile IQ arasında keskin çizgilerle oluşturulmuş bir önem sıralaması yapılmasına engel oluyor. Bu sebeple, tıpkı duygusal zeka doğuştan mı yoksa sonradan mı oluşur tartışmalarında olduğu gibi, ''Duygusal zeka (EQ) mı yoksa IQ mu daha önemlidir?'' sorusuna da net bir yanıt veremiyoruz.

Duygusal Zekanın Bileşenleri Nelerdir?

Araştırmacılar, duygusal zekanın 4 farklı seviyesi olduğunu öne sürüyor ve bu seviyeleri şu şekilde adlandırıp açıklıyor:

Duyguları Algılama: Duyguları anlayabilmenin yolu, onları doğru algılayabilmekten geçiyor. Pek çok durumda bu; vücut dili, jest ve mimikler gibi sözsüz işaretleri anlayabilme sayesinde gerçekleşiyor.
Duygular ile Akıl Yürütme: Bir sonraki adım, duygular ile akıl yürütme. Bu adım, duyguların düşünmeyi ve bilişsel aktiviteleri teşvik etmesi ile ilişkilendiriliyor. Duygular, dikkatimizi nereye/neye vereceğimiz ve ne gibi durumlarda bir tepki ortaya koyacağımızı önceliklendirmede rol alıyor. Bu nedenledir ki dikkati çeken her ne ise bireyler ona karşı duygusal bir yanıt geliştiriyor.
Duyguları Anlamak: Algıladığımız duygular, oldukça çeşitli anlamlar taşıyabiliyor. Eğer biri karşınızda sinirlilik duygusuna kapılmış şekilde davranıyorsa; onun neden sinirli olduğunu ve bu sinirin ne anlama geldiğini yorumlayabiliyor olmalısınız. Örneğin, iş arkadaşınız öfkeli davranışlar sergiliyorsa; iş ile ilgili bir problemin kendisinin canını sıkmış olabileceğini ya da özel yaşantısındaki sorunların iş yerine taşınmış olabileceğini düşünebilmeniz, iş arkadaşınızın öfkesine yorum getirebiliyor olmanız gerek.
Duyguları Yönetmek: Duyguları yönetebilme yetisi, duygusal zekanın en önemli parçasıdır ve duygusal zekanın en üst seviyede oluşuna işaret eder. Duyguları düzenlemek ve hem kendi duygularınıza hem de etrafınızdaki bireylerin duygularına düzgün şekilde yanıt verebilmek, duyguları yönetmenin kilit noktalarıdır.

Duygusal zeka bileşenlerini oluşturan bu 4 seviye, duygusal zekanın düşük seviyede olduğu temel süreçler ve daha yüksek seviyelerde olduğu gelişmiş süreçler ile karmaşıklığa göre düzenlenmiştir. Örneğin, en düşük duygusal zeka seviyeleri duyguları algılamayı ve ifade etmeyi içerirken, daha yüksek duygusal zeka seviyeleri daha fazla bilinçli katılım gerektirir ve duyguları düzenlemeyi içerir.

Duygusal Zekanın Gelişmişliğine İşaret Eden Belirtiler

“Duygusal zeka nedir?” sorusunun yanıtını bilmek kadar, duygusal zeka bakımından gelişmişliği gösteren çeşitli belirtileri de anlamak önemlidir. Aşağıda sıralayacağımız belirtiler, uzmanlar tarafından duygusal zeka gelişmişliğine karar vermede kanıt niteliğinde kullanılan temel duygusal zeka gelişmişlik belirtilerdir:

Özgüven ve kendini kabul etme
Bireyin güçlü ve zayıf yönlerinin farkında olması
Çevredeki bireylerin ne hissettiğini tanımlama ve betimleme yetisi
Hatalara takılı kalmama, hatalardan kurtulabilme
Zorlu durumlarda duyguları yönetebilme

Hataların sorumluluğunu üstlenme
Çevredeki bireylerin duygularına yönelik hassasiyet gösterme
Empati yeteneği ve çevredeki bireylere yönelik yeri geldiğinde endişe duyabilme
Güçlü merak duygusu (Özellikle çevredeki bireylere karşı)
Değişimi kabul etme ve benimseme yetisi

Duygusal Zeka Nasıl Ölçülür?

Duygusal zeka seviyesini ölçümleyebilmek için pek çok farklı ölçüm yöntemi geliştirilmiştir. Test usulü uygulamalardan oluşan bu yöntemler genellikle 2 tiptedir:

Öz Bildirim Testleri: Öz bildirim testleri en çok başvurulan duygusal zeka ölçümleme yöntemlerinin başında gelir; çünkü bu testleri uygulamak ve puanlamak fazlasıyla basittir. Öz bildirim testlerinde teste tabi tutulan kişi, kendi davranışlarını puanlayarak çeşitli sorulara ve ifadelere cevap verir. Örnek vermek gerekirse, teste tabi tutulan kişiye ‘‘Çoğunlukla başkalarının nasıl hissettiğini anladığımı hissederim.’’ şeklinde bir ifade sunulur. Kişi bu ifadeye kesinlikle katılmıyorum, katılmıyorum ne katılıyorum ne katılmıyorum, katılıyorum, kesinlikle katılıyorum gibi derecelendirilmiş cevaplardan kendisine en uygun olanı seçer. Tüm cevaplar alındıktan sonra, ortaya çıkan final sonuca göre bir değerlendirme hazırlanır.
Yetenek Testleri: Yetenek testleri ise, insanların durumlara tepki vermesini ve ardından becerilerini değerlendirmesini içerir. Yetenek testleri genellikle bireylerin yeteneklerini sergilemesini gerektirir. Sergilenen yetenekler, 3. kişiler tarafından puanlanır.

Şayet bir uzman tarafından teste tabi tutuluyorsanız, uzmanların sıkça başvurduğu 3 test tipi şunlardır:

Mayer-Salovey-Caruso Duygusal Zeka Testi (MSCEIT): Bu test, Mayer ve Salovey’nin EI modelinin dört dalını ölçen yetenek tabanlı bir testtir. Teste girenler; duyguları algılama, tanımlama, anlama ve yönetme yeteneklerini değerlendirmek üzere hazırlanmış görevleri yerine getirerek duygusal zeka seviyelerinin ölçümlenmesine zemin hazırlar.
Duygusal ve Sosyal Yeterlilik Envanteri (ESCI): Bu test, Öz Değerlendirme Anketi olarak bilinen daha eski bir yönteme dayanır. Bu testte, teste tabi tutulan kişiyi tanıyanların; o kişinin duygusal yeterlilik yeteneğini değerlendirmesi beklenir. Duygusal ve Sosyal Yeterlilik Envanteri, özellikle sosyal ve duygusal yetenekleri değerlendirmek için tasarlanmıştır ve temelinde yatan amaç, güçlü lider potansiyeli olan bireyleri ayırt edebilmeyi anlamaktır.
Schutte Duygusal Zeka Ölçeği (SDZÖ): Bir kişinin duygusal zekasını ölçmek için kullanılan psikolojik bir testtir. Bu test duygusal zekanın beş temel bileşeni olan duyguları tanıma, duyguları yönetme, duyguları kullanma, sosyal beceriler ve öz farkındalık alanlarını değerlendirir.

Duygusal Zekanın Etkisi Nedir?

Tüm yönleri ile sosyal ve duygusal zeka öğretme ve öğrenmeye yönelik ilginin, son yıllarda bariz şekilde arttığı görülüyor. Orijinal adı ile Social and Emotional Learning (SEL) programları, yurt dışında okullarda müfredatın bir parçası haline gelmiş durumda. Bu programların okul müfredatına girmesindeki tek amaç sağlığı ve refahı artırmak değil elbette. Bu programların, öğrencilerin akademik açıdan başarılı olması ve olası zorbalık vakalarının önlenmesi gibi hassas noktalarda devreye girerek eğitim-öğretim dönemlerinin yardımcı kuvveti olması da amaçlanıyor:

Tepki Vermeden Evvel Düşünmek: Duygusal yönden güçlü bireyler, duyguların güçlü ancak geçici olduğunu bilir. İş arkadaşına kızmak gibi ciddi denebilecek bir duygusal olay meydana geldiğinde, iş arkadaşına yanıt vermeden önce beklemek yüksek duygusal zeka içeren bir cevap olacaktır.
Daha Fazla Öz Farkındalık: Duygusal zekası gelişmiş kimseler yalnızca başkalarının nasıl hissedebileceğini düşünmekte değil, aynı zamanda kendi duygularını anlamakta da ustadır. Öz farkındalık, bireylerin; duygularına hizmet eden farklı faktörleri göz önüne alabilmesine izin verir.
Empati Kurabilmek: Duygusal zekanın büyük bir kısmı da başkalarının nasıl hissedebileceğini düşünebilmek, onların yerine kendini koyabilmektir. Adından da anlaşıldığı üzere, yaklaşımınızı karşınızdaki kişinin yerine kendinizi koyarak geliştirmeniz duygusal zeka gelişimi bakımından üst seviyelerde olabileceğinin göstergesidir.

Güçlü duygusal zeka gelişimine sahip olan bireyler; çevrelerindeki diğer bireylerin perspektiflerini, deneyimlerini, duygularını görebilirler ve sahip oldukları bu bilgiyi insanların davranışlarının nedenlerini açıklamakta kullanabilirler.

Duygusal Zekanızı Nasıl Kullanmalısınız?

Duygusal zekayı gündelik yaşamda çeşitli şekillerde kullanmak mümkündür. Özellikle toplum içindeki ilişkilerimizde bunun avantajlarını göreceğimiz de aşikardır. Duygusal zekanızı nasıl pratiğe dökebileceğinizi merak ediyorsanız, aşağıdaki maddeleri inceleyebilir ve bu maddelerde bahsi geçen duygusal zeka kullanım yöntemlerine göre hareket edebilirsiniz:

Başkalarına karşı yargılayıcı olmamak
Yaptığınız herhangi bir şeyi neden yaptığınızın farkında olmak
Çok iyi dinleme yetisine sahip olmak
Empati kurabilmek
Eleştiri ve sorumluluk kabul edebiliyor olmak
Gerektiğinde ‘‘Hayır’’ diyebilmek
Bir hata yaptıktan sonra o hataya takılı kalmadan devam etmeyi başarabilmek
Duygularını başkalarıyla paylaşabilmek
Problemleri herkese uygun olacak şekilde çözebilmek

Duygusal Zeka Geliştirilebilir mi?

Duygusal zeka, karşınızdaki ile iyi bir iletişim ve ilişki kurabilmeniz için elzemdir. Daha önce de bahsettiğimiz gibi bazı uzmanlar, bu hususta duygusal zekanın IQ’dan daha önemli olduğuna inanıyor. Duygusal zeka kavramının önemi bu kadar çok vurgulanınca, doğal olarak içinizde onu olduğundan daha üst bir seviyeye taşıma isteği doğmuş olabilir. Kimi insanların duygusal yetenekleri doğuştan gelmektedir tabii; ancak iyi haber! Elde edilen bazı bulgular, sosyal ve duygusal zeka seviyesinin bireysel çaba ile sonradan geliştirilebileceğine işaret ediyor. 2019’da yurt dışında gerçekleştirilen randomize kontrollü çalışmada, duygusal zeka egzersizlerinin iş yerlerindeki duygusal yetileri geliştirebildiği görülmüş.

Şimdi sıralayacağımız tavsiyelerin duygusal zekanızı geliştirme yolculuğunuzda size yardımcı olacağına inanıyoruz. Duygusal zeka gelişimine dair bir adım atmak isteğindeyseniz, bu tavsiyelere kulak vermeniz yararınıza olacaktır:

Dinleyin: Diğer insanların nasıl hissettiğini anlamak istiyorsanız, dikkatinizi vermek birinci adımdır. Etrafınızdakilerin gerek sözlü gerek sözsüz şekilde size ne söylemek istediğini dinlemeye vakit ayırın. Unutmayın, biri belli bir duyguya kapılmışsa; bu duyguya kapılmasına zemin hazırlayan birbirinden farklı faktörler bulunuyor olabilir.
Empati Kurun: Duyguları anlamak kritik bir önem taşır; fakat birinin bakış açısını anlayabilmek için empati kurmak ve olaylara onun gözünden bakmak gerekir. Empati kurmaya özen göstererek uzun vadede hem belirli durumlara yönelik duygusal anlayışınızı hem de duygusal zekanızı geliştirebilirsiniz.
Düşünün: Duygularla akıl yürütme yeteneği, duygusal zekanın olmazsa olmaz bir parçasıdır. Duygularınızın kararlarınızı ve davranışlarınızı nasıl etkilediğini düşünün. Diğer insanların tepkilerini düşündüğünüzde duyguların oynadığı rolü değerlendirin. Bu insan neden bu şekilde hissediyor? Bu şekilde hissetmesine neden olacak görünmez faktörler var mı? Sizin duygularınız onun duygularından ne noktada ayrışıyor? Bu soruları sorup cevapların peşine düşmek insanların düşünce ve davranış biçimlerinde duygunun üstlendiği rolü anlamanıza katkı sağlayacaktır.

Duygusal Zekanın Düşük Olmasının Dezavantajları

Düşük duygusal zeka iş, ilişkiler vb. hayatın birçok alanında potansiyel dezavantaj yaratabilir. Duygusal yetenekleri düşük olan kimselerin daha çok tartışmaya girdiği, düşük kalitede ilişkiler yürüttüğü ve daha az duygusal baş etme yeteneğine sahip olduğu bilinmektedir. Duygusal baş etme yeteneğinin az oluşu, motivasyon ile de doğrudan ilintilidir. Bireylerin motivasyon seviyelerindeki farklılıklar, düşük duygusal zeka ile bağlantılı olabilir.

Duygusal Zekanın Fazla Yüksek Olması Dezavantaj Yaratır mı?

Şaşırtıcı ama evet. Yüksek duygusal zeka, özellikle sosyal beceriler hususunda zararlı olabilir diyebiliriz. Örneğin, bir araştırmanın yüksek duygusal zekanın yaratıcılığı ve yenilikçiliği olumsuz yönde etkilediğine dair bulguları mevcut. Aynı şekilde bir başka araştırma, duygusal zekası yüksek kimselerin bu yeteneği manipülasyon ve aldatıcı amaçlara hizmet etmek üzere kullanabileceğini gösteriyor. Bunun yanı sıra, yine duygusal zekası yüksek bireylerin; olumsuz geri bildirimler vermede zorlandığı fark ediliyor. Buna sebep olarak da bu bireylerin olumsuz geri bildirimlerle karşısındaki kişileri inciteceğine dair korkuya kapıldığı veriliyor.