Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu İle Yaşamak | Belirtileri Nelerdir?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) çocukluk döneminde en sık görülen mental bozukluktur. Çocuklarda, dikkatsizlik, tepkileri kontrol edememe ve aşırı hareketlilik gibi durumlara neden olur.

Çocuklarda ve ergenlerde sıkça karşılaşılan bu mental bozukluk tedavi edildiğinde belirgin iyileşmeler görülür. Zamanında ve doğru bir şekilde tedavi edilmediğinde ise psikolojik ve sosyal sorunlara yol açar.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu nedir? DEHB ile nasıl yaşanır? Belirtileri nelerdir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu aşırı hareketlilik, dikkatsizlik, unutkanlık, ani ve dürtüsel tepkiler ile kendini gösterir. Beynin, görevleri planlamamıza, odaklanmamıza ve yürütmemize yardımcı olan kısımlarını etkileyen nörolojik bir hastalıktır. Beynin kendi kendini yönetme sisteminde yaşanan gelişimsel bir sorundur.

Davranış bozukluğu, akıl hastalığı ya da belirli bir öğrenme güçlüğü değildir. Uygun şekilde tedavi edilmediğinde çocuklarda zayıf benlik duygusu ve sosyal işlev bozukluklarına yol açar.

Belirti ve Bulgular?

Çocukların zaman zaman odaklanma ve davranma sorunları yaşaması normaldir. Ancak, bu sorunlar devam eder, şiddetlenir ve okulda, evde veya arkadaşlarla iletişimde zorluklara neden olursa dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu yaşandığının göstergesidir.

DEHB olan bir çocuk şunları yapabilir:

• Çok hayal kurar
• Bir şeyleri sürekli unutur ya da kaybeder
• Durmandan hareket halindedir, kıpır kıpırdır
• Çok konuşur
• Dikkatsizdir ve bu yüzden çok hata yapar
• Gereksiz riskler alır
• Direnç mekanizması zayıftır
• Hiçbir aktiviteyi tam olarak bitiremez ve hemen bir sonrakine geçer
• Çalışma alışkanlıkları düzensizdir
• Konuşurken konudan konuya atlar
• Konuşulan konuya odaklanamaz
• Sosyal bir ortamda herhangi bir aktivitenin kurallarına uyamaz ve detayları unutur
• Her zaman bir yere gitmeye hazırdır
• Sessiz yapılan aktivitelere uyum sağlayamaz
• Sabırsızdır
• Herhangi bir konuda sıra beklemekte sorun yaşar
• Başkalarıyla geçinmekte zorluk çeker

Türleri Nelerdir?

Bireyde hangi tür semptomların en güçlü olduğuna bağlı olarak dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun kendini gösterdiği üç farklı yol vardır:

Dikkatsiz DEHB, dikkat ve konsantrasyon eksikliği:

Buna sahip bir bireyin bir görevi organize etmesi veya bitirmesi, ayrıntılara dikkat etmesi veya talimatları veya konuşmaları takip etmesi zordur. Kişinin dikkati kolayca dağılır veya günlük rutinlerin ayrıntılarını unutur.

Hiperaktif-Dürtüsel DEHB, dikkatsizliğin olmadığı hiperaktivite:

Kişi kıpır kıpırdır ve çok konuşur. Uzun süre hareketsiz oturmak zordur. Örneğin yemek yerken veya ödev yaparken yerinde duramaz ve sürekli hareket halindedir. Daha küçük çocuklar sürekli koşabilir, zıplayabilir veya ağaca, koltuklara, duvarlara tırmanabilirler.

Birey kendini huzursuz hisseder ve dürtüsellik sorunu yaşar. Dürtüsel biri, başkalarının sözünü çokça kesebilir, insanlardan duyduklarını uygunsuz zamanlarda konuşabilir. Sırasını beklemesi veya yönergeleri dinlemesi zordur. Dürtüselliği olan bir kişi diğerlerinden daha fazla kaza ve yaralanma yaşayabilir.

Kombine DEHB:

En yaygın türdür. Yukarıdaki iki tipin belirtileri kişide eşit olarak mevcuttur. Semptomlar zamanla değişebileceğinden, şiddeti de zaman içinde değişebilir.

Nedenleri Nelerdir?

DEHB'nin nedenleri ve risk faktörleri tam olarak bilinmemektedir, ancak güncel araştırmalar genetiğin önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Bu nedenle, genetik faktörleri DEHB ile yakından ilişkilendirmektedir.

Genetik

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, çoğu durumda, ebeveynlerinizden miras aldığınız genler aracılığıyla aktarılan bir mental bozukluktur. Karmaşık bir kalıtımsal özelliğe sahip olduğu ve tek bir genetik hatayla ilişkili olmadığı düşünülmektedir. Araştırmalar, DEHB'si olan birinin ebeveynlerinin ve kardeşlerinin DEHB'ye sahip olma ihtimalinin daha yüksek olduğunu göstermektedir.

Beyin fonksiyonu ve yapısı

Araştırmalar, DEHB'si olan kişilerin beyinlerinde, bir dizi olası farklılık belirlemiştir, ancak bunların tam anlamı net değildir. Örneğin, beyin taramalarını içeren araştırmalar, DEHB'si olan kişilerde beynin belirli bölgelerinin daha küçük olabileceğini, diğer bölgelerinin ise daha büyük olabileceğini öne sürmektedir. Diğer araştırmalar, DEHB'si olan kişilerin beyindeki nörotransmitter seviyesinde bir dengesizlik olabileceğini veya bu kimyasalların düzgün çalışmayabileceğini savunmaktadır.

Genetik, beyin fonksiyon ve yapısına ek olarak, bilim adamları aşağıdakiler de dahil olmak üzere diğer olası nedenleri ve risk faktörlerini araştırıyorlar:

• Beyin hasarı
• Hamilelik sırasında veya genç yaşta
• Hamilelikte alkol ve tütün kullanımı bedensel ve zihinsel sağlığı olumsuz etkileyecek risklere maruz kalma
• Erken doğum
• Düşük doğum ağırlığı

Araştırmalar, DEHB'nin çok fazla şeker yemekten, çok fazla televizyon izlemekten, ebeveynlikten veya yoksulluk ya da aile kaosu gibi sosyal ve çevresel faktörlerden kaynaklandığı yönündeki popüler görüşleri desteklemiyor.

Tabii ki, bunlar da dahil olmak üzere pek çok şey, özellikle belirli kişilerde semptomları daha da kötüleştirebilir. Ancak kanıtlar, bunların dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun ana nedenleri olduğu sonucuna varacak kadar güçlü değil.

Risk Altındaki Gruplar

Aşağıdaki kişiler de dahil olmak üzere belirli kişilerin DEHB riski altında olduğuna inanılmaktadır:

• Erken (gebeliğin 37. haftasından önce) veya düşük doğum ağırlığı ile doğmuş olanlar
• Epilepsi ile doğanlar
• Beyin hasarı ile ya rahimde ya da yaşamın ilerleyen dönemlerinde ciddi bir kafa travmasından sonra meydana gelen hastalıklarla mücadele edenler

Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği

DEHB tanısı konan birçok çocuk, yaşamın ilerleyen dönemlerinde bozukluğun kriterlerini yaşamaya devam edecek ve sürekli tedavi gerektiren bozukluklar ile mücadele etmek zorunda kalacaktır. Bununla birlikte, bazen çocukluk döneminde DEHB tanısı atlanabilir, fark edilmemiş olabilir. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan birçok yetişkin, bozukluğa sahip olduklarının farkında değildir.

Bu nedenler, kapsamlı bir değerlendirme tipik olarak geçmiş ve mevcut semptomların gözden geçirilmesini, bir tıbbi muayeneyi ve geçmişi ve yetişkin derecelendirme ölçeklerinin veya kontrol listelerinin kullanımını içerir.

DEHB olan yetişkinler ilaç, psikoterapi veya bunların bir kombinasyonu ile tedavi edilir. Bunula birlikte, dikkat dağıtıcı unsurları en aza indirmek, planlamayı ve organizasyonu artırmak ve yakın aile üyelerinden destek gibi davranış yönetimi stratejileri de yardımcı olabilir.

Yetişkinlerde görülen bu sorunun belirtileri şunları içerebilir:

• Dürtüsellik
• Düzensizlik ve önceliklendirme sorunları
• Zayıf zaman yönetimi becerileri
• Bir göreve odaklanma sorunları
• Çoklu görev üstlenememe
• Aşırı aktivite veya huzursuzluk
• Zayıf planlama
• Düşük hayal kırıklığı toleransı
• Sık ruh hali değişimleri
• Görevleri takip etme ve tamamlama sorunları
• Öfke
• Stresle başa çıkma sorunu

DEHB'li Yetişkinlerde Görülebilecek Olası Sağlık Sorunları

Yetişkinlerde dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna bağlı gelişebilecek sorunlar şunlardır:

En yaygın olanlardan biri depresyondur.

Bunun yanı sıra;

• Kişilik bozuklukları bir bireyin nasıl düşündüğü, algıladığı, hissettiği veya başkalarıyla ilişki kurduğu açısından ortalama bir kişiden önemli ölçüde farklı olduğu durumlar
• Bipolar ruh halinizi etkileyen, bir uçtan diğerine sallanabilen bir durum
• Obsesif kompulsif bozukluk  obsesif düşüncelere ve kompulsif davranışlara neden olan bir durum

DEHB ile ilişkili davranış sorunları, ilişkilerde ve sosyal etkileşimde zorluklar gibi sorunlara da neden olabilir.

Çocuklarda Dikkat Eksikliği

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar, ileriyi düşünme, planlama, görev tamamlama ve dürtüleri kontrol etme konusunda problemler yaşarlar. Bu belirtileri en iyi şekilde yönetebilmek için ebeveynlerin bu dönemde dikkatli, sabırlı ve mümkün olduğu kadar anlayışlı olmaları gerekir.

Eğer aşağıda belirtilen durumları çocuğunuzda gözlemliyorsanız mutlaka profesyonel bir destek almalısınız.

• Genellikle anne babanın talimatlarını duymazdan gelirler, bu yüzden onlara itaat etmezler
• Düzensizdirler
• Dikkatleri kolayca dağılır, diğer aile üyelerini bekletirler
• Ödevlerine ya da herhangi bir göreve başlarlar ve onları bitirmeyi unuturlar
• Dürtüsellik belirtileri var ise genellikle sohbetleri yarıda bırakırlar
• Uygun olmayan zamanlarda ilgi görmek isterler
• Düşünmeden konuşurlar. Bu yüzden utanç verici sözler söyleyebilirler
• Yatağa gitmekte ve uyumakta zorluk çekerler

Bu sorunun çözümü için enerjisinin spor, egzersiz, yüzme gibi etkinliklerle atılmasını sağlamak uykuya destek olacağından faydalı olacaktır.

• Evin etrafında durmaksızın ve kontrolsüz bir şekilde dolanabilir ve de kendilerini fiziksel tehlikeye atabilirler. Bu davranışlar nedeniyle, DEHB olan çocukların kardeşleri ile olan ilişkileri de zarar görebilir, onlara da zarar verme eğiliminde olabilirler.
• Daha fazla ihtiyaçları olmasına rağmen genellikle dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu yaşayan çocuklar kardeşlerine göre daha az ilgi görürler.

Ne yazık ki hata yaptıklarında daha sert bir şekilde azarlanabilirler. Genellikle başarıları daha az övülür ya da hafife alınır. Ebeveyn yardımcısı (oğlum kardeşine bak, kızım kardeşine yemeğini yedirdin mi gibi talimatlar vermek) görülmemeleri gerekir.

Çocuklarda dikkat dağınıklığına ne iyi gelir?

Bu çocukların yoğunlaşmada zorlandıkları durumlar belirlenmeli ve bunlarla ilgili güdülenmeleri sağlamak için çalışılmalıdır. Dikkat artırıcı testler ve oyunlar dikkatin toplanmasını artırır. Bunun yanı sıra, çocuğun uyku ve beslenme düzenin sağlanması gerekir. Egzersizler de davranışlarının ve kontrol mekanizmalarının gelişmesine katkı sağlar.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuğa nasıl davranmalı?

Kurallar listesi oluşturun: Bu çocuklar normalden daha fazla hareket ettikleri ve sabırsız oldukları için alışkanlık edinmekte güçlük çekerler. Bu nedenle, onlara alışkanlık kazandırabilecek ve her gün uyguladıkları bir görev listesi oluşturmak iyi olacaktır. Koyduğunuz kuralların ne olduğu, hangi saatte neyin uygulanacağı net bir şekilde belli olmalıdır. Anne baba ve varsa bakıcı işbirliği içinde olmalıdır. Kurallardan ve saatlerden taviz verilmemelidir.

Var olan olumlu özelliklerini ve yeteneklerini onurlandırın: Eğer çocuğunuz o gün sadece normalde iki dakika daha fazla odaklanmayı başardıysa bunu onurlandırın. Örneğin, çok iyi resim çiziyor olabilir ancak dikkatini veremediği için bu yönünü kullanmakta ve geliştirmekte zorlanıyor olabilir. Birlikte çizimler yapın. Çocuğunuza, yavaş ve dikkatli bir şekilde çizdiğinde harika sonuçlar çıkardığını ifade edin.

Savaşmayın: Ebeveynler olarak amacınız çocuğunuzdaki davranış problemini iyileştirmektir. Bu nedenle, onu olduğu gibi kabul edin ve herhangi olumsuz bir yaptırım uygulamaktan kaçının. Verdiğiniz bir görevi tamamlayamadığında ısrarcı olmayın. Kısa bir ara verin ve birlikte yeniden deneyin.

DEHB Bağlı Yaşanabilecek Diğer Psikolojik Problemler

Her zaman böyle olmasa da, bazı çocuklar DEHB'nin yanı sıra aşağıdakiler gibi başka sorun veya durumların belirtilerine de sahip olabilir:

• Anksiyete bozukluğu  çocuğunu endişelenmesine ve çoğu zaman gergin olmasına neden olur; hızlı kalp atışı, terleme ve baş dönmesi gibi fiziksel belirtilere de neden olabilir.
• Karşı gelme-karşı gelme bozukluğu  bu, özellikle ebeveynler ve öğretmenler gibi otorite figürlerine karşı olumsuz ve yıkıcı davranışlarla tanımlanır.
• Davranış problemleri bu genellikle hırsızlık, kavga ve insanlara veya hayvanlara zarar verme gibi oldukça antisosyal davranışlara yönelik bir eğilimi içerir.
• Depresyon severek yaptığı aktivitelere olan ilginin kaybolmasına, çoğu zaman yorgun hissetmeye, uyku ve yeme alışkanlıklarında plansız değişikliklere neden olur.
• Uyku problemleri geceleri uyumakta zorlanmak ve düzensiz uyku düzenine sahip olmak.
• Otistik spektrum bozukluğu bu, sosyal etkileşimi, iletişimi, ilgi alanlarını ve davranışı etkiler.
• Dispraksi fiziksel koordinasyonu etkileyen bir durum.
• Epilepsi beyni etkileyen ve tekrarlayan nöbetlere veya nöbetlere neden olan bir durum.
• Tourette sendromu istemsiz sesler ve hareketlerin (tikler) bir kombinasyonu ile karakterize edilen bir sinir sistemi durumu.
• Öğrenme güçlükleri disleksi gibi.

Tedavi Yöntemleri Nelerdir?

DEHB için standart tedaviler tipik olarak ilaç, eğitim, beceri eğitimi ve psikolojik danışmanlığı içerir. Bunların bir kombinasyonu genellikle en etkili tedavidir. Bu tedaviler, DEHB'nin birçok semptomunun yönetilmesine yardımcı olabilir, ancak onu tedavi etmezler. Sizin için en iyisinin ne olduğunu belirlemek biraz zaman alabilir.

• İlaçlar

Herhangi bir ilacın yararları ve riskleri hakkında doktorunuzla görüşmeniz en doğrusu olacaktır. Metilfenidat veya amfetamin içeren ürünler gibi uyarıcılar, tipik olarak DEHB için en sık reçete edilen ilaçlardır, ancak başka ilaçlar da reçete edilebilir. Örneğin, uyarıcılar, nörotransmiterler adı verilen beyin kimyasallarının seviyelerini artırır ve dengeler.

DEHB'yi tedavi etmek için kullanılan diğer ilaçlar, uyarıcı olmayan atomoksetin ve bupropion gibi bazı antidepresanlar içerir. Atomoksetin ve antidepresanlar, uyarıcılardan daha yavaş çalışır, ancak sağlık sorunları nedeniyle uyarıcı alamıyorsanız veya uyarıcılar ciddi yan etkilere neden oluyorsa bunlar iyi seçenekler olabilir.

Doğru ilaç ve doğru doz kişiden kişiye değişir, bu nedenle sizin için neyin doğru olduğunu bulmak zaman alabilir. Doktorunuzu herhangi bir yan etki hakkında mutlaka bilgilendirmeniz gerekir.

• Psikolojik danışmanlık

DEHB danışmanlığı genellikle psikolojik danışmanlık (psikoterapi), bozukluk hakkında bilgilendirilmeyi ve başarılı olmanıza yardımcı olacak öğrenme becerilerini geliştirmeyi içerir.

Psikoterapi size yardımcı olabilir:

• Zaman yönetimi ve organizasyon becerilerinizi geliştirir
• Dürtüsel davranışınızı nasıl azaltacağınızı öğretir
• Daha iyi problem çözme becerileri geliştirir
• Geçmişteki akademik, iş veya sosyal başarısızlıklarla başa çıkmanıza yardımcı olur
• Benlik saygınızı geliştirir
• Aileniz, iş arkadaşlarınız ve arkadaşlarınızla ilişkilerinizi geliştirmenin yollarını öğretir
• Öfkenizi kontrol etmek için stratejiler geliştirir

DEHB için yaygın psikoterapi türleri şunları içerir:

Bilişsel davranışçı terapi: Bu yapılandırılmış danışmanlık türü, davranışınızı yönetmek ve olumsuz düşünme kalıplarını olumlu olanlara dönüştürmek için belirli beceriler öğretir. Okul, iş veya ilişki sorunları gibi yaşam zorluklarıyla başa çıkmanıza ve depresyon veya madde kötüye kullanımı gibi diğer ruh sağlığı durumlarını ele almanıza yardımcı olabilir.

Evlilik danışmanlığı ve aile terapisi: Bu tür bir terapi, sevdiklerinizin DEHB'si olan biriyle yaşamanın stresiyle başa çıkmasına ve yardım etmek için neler yapabileceklerini öğrenmesine yardımcı olabilir. Bu tür bir danışmanlık, iletişim ve problem çözme becerilerini geliştirebilir.

İkili ilişkiler üzerinde çalışmak: DEHB'si olan birçok yetişkin gibiyseniz, öngörülemez olabilir ve randevuları unutabilir, son teslim tarihlerini kaçırabilir ve fevri veya mantıksız kararlar verebilirsiniz. Bu davranışlar, en affedici iş arkadaşının, arkadaşın veya partnerin sabrını zorlayabilir.

Bu konulara ve davranışlarınızı daha iyi izleme yollarına odaklanan bir terapi çok yardımcı olabilir. İletişimi geliştirmek ve çatışma çözme ve problem çözme becerilerini geliştirmek için uygulanan tedavi yöntemleri de son derece etkilidir.

Aile üyelerinin DEHB hakkında daha fazla şey öğrendiği çift terapisi ve sınıflar, ilişkilerinizi önemli ölçüde geliştirmenize yardımcı olacaktır.

Yaşam Tarzı Değişiklikleri

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu karmaşık bir bozukluk olduğundan ve her insan benzersiz olduğundan, DEHB'si olan tüm yetişkinler için önerilerde bulunmak zordur. Ancak bu önerilerden bazıları yardımcı olabilir:

• Her gün başarmak için görevlerin bir listesini yapın. Çok fazla şey yapmaya çalışmadığınızdan emin olun
• Görevleri daha küçük, daha yönetilebilir adımlara bölün. Kontrol listelerini kullanmayı düşünün
• Randevuları ve son teslim tarihlerini takip etmek için bir randevu defteri veya elektronik takvim tutun
• Fikirleri veya hatırlamanız gereken şeyleri not edebilmeniz için yanınızda bir defter veya elektronik cihaz taşıyın
• Hem elektronik cihazlarınızda hem de kâğıt belgelerde bilgileri dosyalamak ve düzenlemek için sistemler kurmak için zaman ayırın. Bu sistemleri sürekli olarak kullanma alışkanlığı edinin
• Her gün tutarlı bir rutini takip edin ve anahtarlarınız ve cüzdanınız gibi öğeleri aynı yerde tutun
• Aile üyelerinden veya diğer sevdiklerinizden yardım isteyin

KAYNAKÇA

“What Is ADHD?” Centers for Disease Control and Prevention, 2021
“Major Depression with ADHD”, National Libraray of Medicine, 2006
“Adult Attention-deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD) - Diagnosis and Treatment “ Mayo Clinic. 2023
“Treatment of ADHD | CDC.” Centers for Disease Control and Prevention, 2020
“Tips for Coping With ADHD.” Psych Central, 2021