İnsan doğası gereği dürtüsel bir yaratıktır.
Bazı durumlarda bu dürtüler, bireyin kaçırabileceği bir fırsatı yakalamasına izin verebilir. Hatta hayat kurtarıcı bile olabilir çünkü tehlikeli bir durumla karşılaştığımızda hızlı bir şekilde hareket etmemizi sağlar.
Ancak, onları kontrol edemediğimizde öfke patlamaları ve yıkıcı dürtüsel tepkiler hiç istemediğimiz sonuçlar doğurabilir.
Dürtü kontrol bozukluğu nedir ve nasıl kontrol altına alırız öğrenelim.
Dürtü Kontrol Bozukluğu Nedir?
Dürtü kontrol bozukluğu, başkalarının haklarını ihlal edebilecek veya toplumsal normlarla çatışabilecek bir şeyi yapmak için ani, güçlü, karşı konulamaz bir şekilde hissettiğimiz dürtülerdir. Bu davranışlar, tekrar tekrar, hızlı bir şekilde ve eylemlerin sonuçları dikkate alınmadan ortaya çıkabilir.
Piromani (kasıtlı olarak yangın çıkarma) ve kleptomani (çalma) dürtü kontrol bozukluklarının en çok bilinen türleridir. Aralıklı patlayıcı bozukluk, trikotilomani (saçınızı yolma isteği), davranış problemleri, karşıt olma-karşı gelme problemleri ve tanımlanmamış dürtü kontrol bozukluğu diğer türlerine birkaç örnektir.
Dürtü kontrol bozukluğu olan çocuklar ve ergenler, sıklıkla tekrarlayıcı, yıkıcı davranışlarda bulunurlar. Yaşları gereği, davranışları ve duygusal tepkileri uygun şekilde yönetmek için gerekli becerilere sahip değildirler ve böyle bir sorunla karşılaşıldığında bir uzman desteği gereklidir.
Dürtüselliğin Nedenleri ve Risk Faktörleri Nelerdir?
Dürtü kontrol bozukluğunun neden geliştiğine dair kesin yargılardan bahsedilemez.
Birkaç faktör gelişmesinde rol oynayabilir. İşte o nedenler:
Genetik
Ruh sağlığı bozukluklarının çoğunda olduğu gibi, dürtüsellik de gen aktarımı ile bağlantılı olabilir. Çeşitli araştırmalar, duygudurum bozuklukları gibi hastalıklarla mücadele eden aile bireylerine sahip çocukların ve ergenlerin, bu durumun semptomlarını geliştirmeye daha duyarlı olduklarını göstermiştir.
Fiziksel
Araştırmalar, duyguların, planlamanın ve hafızanın işleyişiyle bağlantılı belirli beyin yapılarının dengesiz hale gelmesi durumunda, gelişebilme olasılığının yüksek olduğunu göstermiştir.
Çevresel
Çevresel faktörler, dürtüselliğin başlamasında önemli bir rol oynayabilir. Çocuklar, şiddetin, sözlü, duygusal, fiziksel tacizin ve de belirli durumlara karşı patlayıcı duygusal tepkilerin yaygın olduğu ailelerde büyüdüğünde, bir tür dürtü kontrol bozukluğu geliştirme riskleri daha yüksektir.
Bazı çocuklar ve ergenler için, bu tür davranışların başlangıcı, normalde hiçbir kontrole sahip olamayacakları durumlar üzerinde bilinçsiz bir kontrol kazanma yolu olabilir ve içinde bulundukları kaostan bir kaçış duygusu sağlayabilir.
Kişilik Özellikleri
Bazı kişilik özellikleri, bir kişiyi DKB geliştirme olasılığını artırabilir. Araştırmalar, kleptomanisi olan kişilerin yenilik arama davranışlarına (yoğun duygusal duyumlarla yeni deneyimler peşinde koşma) daha yatkın olduklarını ve başkalarıyla ilişki kurma olasılıklarının daha düşük olduğunu göstermektedir.
Beyin İşlevi
Görüntüleme testleri ve bilişsel değerlendirmeler, dürtü kontrol bozukluğu olan kişilerde beyin yapısı, düşünme ve bilişsel işlev bozukluklar olduğunu ortaya çıkarmıştır. Örneğin, araştırmalar, piromani hastalarının hafıza, yürütücü işlevler (planlama, hafıza ve kendini kontrol etmede düşünme becerileri) ve dikkat ile ilgili sorunları olabileceğini göstermektedir.
Parkinson Hastalığı (PD)
Parkinson hastalığı, sertlik, yavaşlık, denge ve koordinasyon sorunları ve titreme gibi semptomlara neden olan nörodejeneratif bir hastalıktır. Dopamin agonistleri (PD'si olan kişilere reçete edilen yaygın ilaçlar) dürtü kontrol bozuklukları ve diğer yıkıcı, zorlayıcı ve/veya tekrarlayıcı davranışların riskini arttırabilir.
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, hiperaktivite, dürtüsellik ve dikkatsizliği içerir. DEHB sıklıkla KGB ile birlikte görülür (yanında bulunur). Karşı gelme-karşı gelme bozukluğu olan kişilerin %30-%50'ye varan bir oranı da DEHB ölçütlerini karşılamaktadır.
Eşlik eden ruh sağlığı durumları: Dürtü kontrol bozukluğu olan birçok kişi, kişilik bozuklukları, madde kullanım bozuklukları, duygudurum bozuklukları, depresyon ve anksiyete dahil olmak üzere eştanılı akıl sağlığı sorunlarına sahiptir.
Örneğin, kleptomanisi olan kişilerin yaklaşık %60'ı aynı zamanda obsesif kompulsif bozukluk (OKB). Bu arada, IED'si olan kişilerde ortalamanın üzerinde yaygın anksiyete bozukluğu (YAB) oranları vardır.
Risk Faktörleri
Hem iç hem de dış stres faktörleri, bu durum için bilinen ve en yaygın olan tetikleyicilerdir. Pek çok dürtü kontrol bozukluğu türünün, çevresel streslerle birleşen altta yatan nörolojik zayıflıklardan kaynaklandığı düşünülmektedir.
Dürtüsel bozukluğun bazı yaygın risk faktörleri şunları içerir:
- Genetik eğilim
- Kronik uyuşturucu veya alkol kullanımı
- Travma, istismar veya ihmale maruz kalma
- Şiddete veya saldırganlığa maruz kalma
- Parkinson hastalığı için reçete edilenler gibi bir dopamin agonisti ilacı almak
Bazı kimyasal dengesizlikler de buna neden olabilir. Bipolar veya kişilik bozuklukları gibi ruh sağlığı sorunları da bu hastalıkla iç içe geçmiş sorunlar olabilirler.
Belirtileri Nelerdir?
Birden fazla değişkene bağlı gelişebileceği için dürtüselliği tespit etmek kolay olmayabilir. Aşağıdaki durumlardan birini ya da birkaçını gözlemliyorsanız bir uzmana danışmalısınız.
Davranışsal belirtiler: Çalma, yalan söyleme, yangın çıkarma, riskli veya gelişigüzel davranışlar ve agresif veya değişken davranışlar
Bilişsel belirtiler: Obsesif davranış, organizasyonla ilgili sorunlar, yürütücü işlev bozukluğu ve zayıf konsantrasyon becerileri
Sosyal ve duygusal belirtiler: Düşük benlik saygısı, sosyal anksiyetenin neden olduğu geri çekilme veya izolasyon, ayrılma ve/veya kaygı, düşünce ve ruh hallerinde şiddetli değişimler ve suçluluk veya pişmanlık duyguları
Dürtüsellik Süreci: Nasıl İlerliyor?
Tipik olarak, dürtüsel bir eylem, kişinin artık direnemeyeceği bir noktaya varan gerilimden kaynaklanır. Bununla birlikte, böyle bir davranıştan hemen kurtulma duygusu kısa sürer.
Bunu suçluluk veya utanç gibi duygular takip edebilir. Hatta tekrarlanan dürtüsel eylemler, uzun vadede daha büyük duygusal sıkıntı veya pişmanlık gibi bir takım olumsuz sonuçlara da yol açabilir.
Dürtüsel davranışın duygusal sonuçları yönetilemez hale geldiğinde veya günlük hayatı ciddi şekilde bozduğunda, dürtü kontrol bozukluğu deneyimlenir.
Dürtü Kontrol Bozuklukları Nelerdir?
En sık görülen türleri aşağıdakilerdir:
Piromani
Bu türden muzdarip olan kişiler, eylemlerinin neden olabileceği yıkım veya yaralanmayı dikkate almadan kasıtlı olarak yangın çıkarırlar. Belirgin piromaniye sahip birçok hüküm giymiş kundakçının antisosyal ve borderline kişilik bozuklukları gibi kişilik bozukluklarına da sahip olması yaygın bir durumdur.
Bu durum nadir olduğu için tedavi araştırmaları biraz sınırlıdır. Bununla birlikte, birkaç vaka çalışması, çeşitli ilaçların bu dürtüyü gidermeye yardımcı olduğunu bulmuştur. Bilişsel davranışçı terapi teknikleri de etkili yöntemlerden biridir.
Kleptomani
Kleptomani, sürekli ve karşı konulamaz çalma isteğidir. Buna sahip kişiler genellikle çok az kişisel veya parasal değeri olan eşyaları çalarlar.
Kleptomaninin daha çok obsesif-kompulsif bozukluğa (OKB) benzeyen alt türleri olabilir. Diğer alt türleri ise bağımlılık ve duygudurum bozuklukları ile daha çok benzerlik gösterir.
Kleptomani hastalarında (ve birinci derece akrabalarında) psikiyatrik teşhisler veya bağımlılık sorunları olması da sıkça karşılaşılan bir durumdur.
Bu nedenle kleptomaninin etkili tedavi seçenekleri alt tipine göre değişiklik gösterebilir. Bilişsel davranış terapi ve ilaç tedavisi etkili yöntemlerdendir.
Bunun yanı sıra, duygudurum dengeleyicileri, antidepresanlar ve opioid antagonisti ilaçlar da belirli durumlarda umut vaat eden tedavi seçenekleri olabilmektedir.
Aralıklı Patlayıcı Bozukluk
Aralıklı patlayıcı bozukluk, bir kişinin birçok kez saldırgan dürtülerle hareket etmesi ve saldırı veya mülke zarar verme gibi ciddi şekilde saldırgan eylemler gerçekleştirmesi durumunda teşhis edilir. Tanımlanma yollarından biri, kişinin saldırgan davranışının ciddiyetidir (kendisinden önce gelen tetikleyici ile orantısızdır).
Çalışmalar, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) ile aralıklı patlayıcı bozukluk arasında bir bağlantı bulunduğunu göstermiştir.
Bu durumu yaşayan bireyler, rahatlama ve başa çıkma becerilerini öğrenmek için bilişsel davranışçı terapiden yararlanabilirler. Ek olarak, semptomlara ve yaşa bağlı olarak kişiye antidepresanlar, antipsikotikler veya ruh hali düzenleyiciler gibi ilaçlar da reçete edilebilir.
Trikotilomani
Yunanca bir kelime olan Tricho "saç”; Tillo ise "çekmek" anlamına gelir ve mania ise aşırı bir davranış veya aktivite demektir. Bu nedenle, trikotillomani, kendi saçınızı çekmek için zorlayıcı bir dürtü hissetme halidir. Bu davranış, çocuklarda ve gençlerde daha yaygın görülür. Erişkinlerde görüldüğünde, kadınlarda erkeklere göre dokuz kat daha sık görülmektedir.
Alışkanlığı tersine çevirme eğitim bileşenleriyle davranış terapisi, trikotilomani için en etkili tedavi yöntemi olarak görülmektedir, ancak bazı ilaçlar da olumlu sonuçlar sağlamıştır.
Davranış Bozukluğu
Bu, insanlara ve hayvanlara karşı saldırgan olmayı, mülke zarar vermeyi, hırsızlığı veya diğer aldatıcı eylemleri ve ciddi kural ihlallerini içerebilen davranış kalıplarının tümünü içeren dürtü kontrol bozukluğudur. Küçük çocuklarda (okul öncesi dönemde bile) ortaya çıkabilir ve 18 yaşından sonra teşhis edilmesi zorlaşır.
Davranış bozukluğu ve dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) genellikle paralel ilerleyen sorunlardır. Çocuklukta buna sahip olmak, genellikle yetişkinlikte antisosyal kişilik bozukluğunun gelişmesinde rol oynar.
Davranış sorusunun tedavisi genel olarak çocuğun ebeveynleri veya tüm ailesi ile terapi yapmayı gerektirir. Özellikle, bu bozukluk DEHB ile birlikte ortaya çıkıyorsa, uyarıcılar ve antipsikotikler gibi ilaçlar da reçete edilebilir.
Muhalif Meydan Okuyan Bozukluk
Davranış bozukluğunda olduğu gibi, karşı gelme bozukluğu da çocukluk ve ergenlik döneminde teşhis edilir. Semptomları arasında sinirli ruh hali, tartışmacı veya meydan okuyan ve intikamcı davranışlarda bulunma yer alır.
Bu dürtü kontrol bozukluğunun etkili tedavisi için genellikle psikoterapi önerilir. Başka bir bozukluk varsa veya şiddetli saldırganlık sergileniyorsa, ilaç da kullanılabilir.
Tanımlanmamış Dürtü Kontrol Bozukluğu
Bir kişinin diğer tiplerden birine tam olarak uymayan dürtüleri varsa, ona, bu teşhis konabilir. Örneğin problemli internet kullanımı, bu şekilde sınıflandırılabilir.
Tedavi süreci ise dürtü semptomlarına ve ciddiyetine göre değişir.
Tedavi ve Terapi Yöntemleri
Dürtü kontrol bozukluğu için öncelikle olarak öngörülen tedavi psikoterapidir. Bunun yanı sıra tercih edilen tedavi yöntemleri ise şunlardır:
Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)
Bilişsel davranışçı terapi, dürtüselliği olan kişilerin problem çözme ve karar verme becerilerini geliştirmelerine yardımcı olabilir. Araştırmalar, BDT'nin piromani hastalarının dürtülerini belirlemelerine ve onlara direnmelerine yardımcı olabileceğini göstermektedir.
Bilişsel davranışçı terapi, birçok farklı ruhsal hastalık ile mücadele eden insanları tedavi etmek için yaygın olarak kullanılan tedavi yöntemlerinden biridir.
Bu nedenle etkileri ve sonuçları çok daha hızlı gözlemlenip geliştirilebilmektedir. 2018'de yapılan bir araştırma,
Kleptomanisi olan kişilerin bir grup ortamında BDT’den sonra öfkelerini daha etkili bir şekilde kontrol edebildiklerini göstermiştir.
Aile Terapisi
Çoğu durumda, karşı gelme bozukluğu olan çocuklar ve ergenler için tercih edilen tedavi aile terapisidir. İşlevsel aile terapisi, farklı aile üyeleri arasındaki etkileşimlerin çocuğun yıkıcı davranışlarına nasıl katkıda bulunabileceğini değerlendirmeyi amaçlar.
Benzer bir kısa vadeli davranışsal müdahale olan kısa stratejik aile terapisi ise aynı zamanda aile içinde tekrarlayan düşünme, ilişki kurma ve etkileşim kalıplarını belirlemeye çalışır. İlişkileri geliştirmek ve zararlı davranışları önlemek için etkili bir yöntemdir.
Ebeveyn Yönetimi Eğitimi
Ebeveyn yönetimi eğitimi, olumlu davranışları pekiştirmek için ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkiyi onarmaya yardımcı olabilir. Amaç, ebeveynlik becerilerini geliştirmek ve böylece kaliteli zaman geçirmeyi teşvik etmektir.
Multisistemik Terapi (MST)
Multisistemik tedavi, bir çocuğun veya ergenin yaşamının tüm alanlarındaki dürtü kontrol bozukluğu semptomlarını ele alan bütüncül bir davranışsal müdahale programıdır.
Ebeveynler ve diğer akrabalar, akranlar, öğretmenler ve terapistler dahil olmak üzere birçok kilit figür, olumlu davranışları teşvik etmek ve zararlı olanları önlemek için işbirliği yapar.
MST, sosyal hizmet uzmanları ve ruh sağlığı uzmanlarının yardımıyla koruyucu aile, çocuk gözaltı merkezleri, okul ve evde gerçekleştirilebilmektedir.
Sosyal Beceri Eğitimi
Sosyal beceri eğitimi, özellikle karşı gelme bozukluğu olan çocuk ve gençlerin ilişkilerini ve günlük etkileşimlerini geliştirmelerine, durumlara uygun şekilde yanıt vermelerine ve daha etkili iletişim kurmalarına yardımcı olmaktadır.
Bunların yanı sıra, bazı durumlarda, bir psikoterapi uzmanı dürtü kontrol bozukluğunun belirli semptomlarını yönetmek için psikiyatrik ilaçlar reçete edebilir. Ayrıca anksiyete, DEHB veya depresyon gibi eşlik eden herhangi bir ruh sağlığı durumu varsa, onlar yardımcı olması için de ilaç reçete edebilir.
Dürtüsellik Tedavi Edilmezse Ne Olur?
Maalesef bu problem tedavi edilmezse öngörebildiğimizden daha büyük sorunlara neden olabilmektedir.
Neden olabileceği bazı durumları şunları içermektedir:
Çocukluk dönemlerinde;
- Madde bağımlılığı riski
- Şiddete eğilim
- Anti sosyal özellikler
- Kişilik bozuklukları
- Suça eğilim
Yetişkinlik dönemlerinde;
- Akademik başarısızlık
- Evlilik başarısızlığı
- Trafik kazaları
- Depresyon
Dürtü Kontrol Bozuklukları Kendiliğinden Geçer Mi?
Kendi başlarına ortadan kalkması pek olası değildir. Dürtü kontrol bozuklukları için etkili tedaviler, bilişsel davranışçı terapi (CBT) ve sosyal beceri eğitimini içerir.
Davranış bozukluğu veya karşıt olma-karşı gelme bozukluğu olan çocuklar ve ergenler için aile terapisi ve de ebeveyn yönetimi eğitimi yardımcı olabilir.
Sıkça Sorulan Sorular
Dürtü kontrol bozukluğu düzelir mi?
Dürtü kontrol bozukluğu, tedavi edilebilir bir durumdur. Terapi, ilaçlar ve diğer tedavilerle kontrol altına alınabilir.
Dürtü durum bozukluğu nedir?
Dürtü durum bozukluğu, kişinin aniden ve kontrolsüz bir şekilde istekleri veya arzuları yerine getirmesi durumudur. Bu bozukluk, genellikle duygu durum bozuklukları ile birlikte görülür.
Oto kontrol bozukluğu ne demek?
Oto kontrol bozukluğu, kişinin kendini kontrol edememesi ve kontrolsüz davranışlarda bulunması durumudur. Dürtü kontrol bozukluğu bu durumun bir alt tipidir.
Dürtüsellik için ne yapılmalı?
Dürtüsellik için yapılacaklar, kişinin durumuna ve şiddetine bağlı olarak farklılık gösterir. Terapi, davranışsal değişiklikler, ilaçlar ve diğer tedaviler etkili olabilir.
Psikolojik dürtü nedir?
Psikolojik dürtü, kişinin içinde hissettiği anlık ve güçlü istek veya arzuları ifade eder.
Dürtüsellik kaç yaşında belli olur?
Dürtüsellik, kişinin bireysel özelliklerine, yaşam deneyimlerine ve genetik faktörlere bağlı olarak farklı yaşlarda belirginleşebilir.
Dürtü kontrol bozukluğu hangi ilaç?
Dürtü kontrol bozukluğu tedavisinde, antidepresanlar, antipsikotikler ve diğer ilaçlar kullanılabilir. Ancak ilaç tedavisi her zaman terapi ile birlikte uygulanmalıdır.
Dürtüsellik hastalık mıdır?
Dürtüsellik bir hastalık değildir, ancak kontrolsüz dürtüler kişinin yaşam kalitesini etkileyebilir ve sosyal, iş veya kişisel ilişkilerinde sorunlara neden olabilir.
Dürtüsellik tedavisi var mı?
Dürtü kontrol bozukluğu tedavisi mümkündür. Terapi, ilaçlar ve davranışsal değişiklikler, bu bozukluğun kontrol altına alınmasına yardımcı olabilir.
Kaynakça
Impulse Control Disorder and Impulsive Behavior, verywellmind, 2022
Impulse Control Disorder: Symptoms, Causes, Effects & Treatment, Resource Treatment Center
Impulse Control Disorder, American Addiction Centers
