Vücudumuz uyum içinde çalışan pek çok sistemden oluşmaktadır. Bu sistemlerin biri de hormonal sistemimizdir ve sağlığımızda büyük bir etkisi vardır.
Dopamin ise, en önemli hormonlardan biridir ve keyif, dikkat, motivasyon ve öğrenme gibi pek çok işlevi vardır.
Aynı zamanda, dopaminin bu işlevleri yerine getirebilmesi için birçok farklı faktörün bir arada mevcut olması gerekir.
Bu yazımızda dopamin nedir, dopamin hormonu nasıl çalışır ve önemi nedir gibi sorulara odaklandık.
Mutluluğun hormonu hakkında daha fazla bilgi sahibi olman için Terappin ailesi olarak bu yazıyı hazırladık.
Dopamin Nedir, Nasıl Hissettirir?
Nöronlar arası ya da nöron ile bir başka hücre arasındaki bağlantıyı sağlayan kimyasallara ‘‘nörotransmiter’’ adı verilmektedir. Dopamin, beyindeki sinir hücreleri arasındaki iletişimde yer alan kimyasal bir haberci molekül olan bir nörotransmiterdir.
Dopamin, beynin birçok bölgesindeki sinir hücreleri tarafından üretilir ve salınır.
Dopamin, özellikle beynin "ödül merkezlerinde" bulunur. Bu alanlar, yemek yeme, cinsel aktivite ve madde kullanımı gibi ödülle ilgili davranışlardan sorumludur. Dopamin ayrıca ödül beklentisi ve ödül duygularıyla da ilgilidir.
Dopamin, beynimiz tarafından iki aşamalı bir süreç sonucu üretilir. Bu süreci kısaca şu şekilde anlatabiliriz:
- Tirozin amino asidi dopa adı verilen bir maddeye dönüştürülür.
- Dopa adlı bu madde dopamine dönüştürülür.
Dopamin; nasıl zevk alacağımız, zevki nasıl hissettiğimiz noktasında rol oynar. Düşünme ve planlama gibi eşsiz insani yeteneklerimizin de kilit parçasıdır.
Çaba gösterme, odaklanma ve bir şeyleri ilgi çekici bulmada yardımcımız yine dopaminin kendisidir.
Dopamin Ne İşe Yarar?
Dopaminin davranışsal ve fiziksel fonksiyonlarımız üzerinde birçok etkisi vardır. Bu fonksiyonlar:
- Nabız
- Kan damarı fonksiyonları
- Böbrek fonksiyonları
- Emzirme
- Bulantı ve kusma kontrolü
- Uyku
- Ağrı mekanizmalarının işleyişi
- Mod (Duygu durumu)
- Dikkat
- Motivasyon
- Öğrenme
şeklinde sıralanabilir.
Dopamin ve Serotonin Aynı Şey Midir?
Her ne kadar bizler gündelik konuşmada dopamin ve serotonini mutluluk hormonu olarak tanımlasak da dopamin ve serotonin aynı şeydir elbette diyemeyiz.
Evet, dopamin de serotonin de vücutta bulunan kimyasal nörotransmiterlerdir; ancak dopamin uyarıcı, serotonin ise inhibe edici bir nörotransmiterdir.
Bunun yanı sıra bu ikili arasındaki farkları şu şekilde sıralayabiliriz:
- Dopamin motivasyonun işleyişine etki ederken serotonin duygu durumu işleyişine, yani kişilerin modlarına etki eder.
- Dopamin normal hareket edebilmek ve denge için, serotonin ise uyku ve sindirim için önemlidir.
- Dopamin ödül duygusu, motivasyon ve üretken olmakla ilişkilendirilir, serotonin ise mutluluk, odaklanma ve dinginlik ile ilişkilendirilir.
- Dopamin eksikliği hafıza kaybına, cinsel dürtülerde düşüşe, sindirimde ve idrak yetisinde zayıflamaya neden olurken serotonin eksikliği acıya hassasiyet geliştirme, agresiflik, anksiyete ve depresyona neden olur.
Dopamin Fazlalığı ya da Eksikliğinin Etkileri
Pek çok işlevi olan vücudumuzda dopaminin fazla ya da dopamin eksikliği olduğu durumlarda hem ruh sağlığında hem de bedeninde bazı muhtemel etkilerini görebilirsin. Senin için bu olası rahatsızlıkları ve problemleri aşağıda sıraladık:
Ruh Sağlığına Etkileri
Ruh sağlığı bozukluklarına veya problemine tek bir neden atfetmek doğru olmaz; ancak yaşanan sorun her ne ise genellikle beyindeki dopaminin fazla ya da dopamin eksikliği olmasıyla bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz.
Bu problemler:
Depresyon: Bazı araştırmalara göre, depresyon dopamin düzeylerinde düşüşe neden olabilir. Başka araştırmalar ise, depresyonun dopamin işlevsel bozukluklardan kaynaklandığını öne sürmektedir. Ancak depresyon ile dopamin arasındaki ilişki tam olarak anlaşılamamıştır. Buna ek olarak, dopamin sistemindeki değişiklikler depresyon tedavisinde rol oynayabilir.
Örneğin antidepresan ilaçlar dopamin düzeylerini artırabilir ve bazı durumlarda depresif belirtileri hafifletebilir.
Şizofreni: Yapılan son çalışmalar, kimi şizofreni vakalarının beynin belirli bölümlerinde gereğinden fazla dopamin bulunmasından kaynaklandığını ortaya çıkardı. Görülen halüsinasyonların ve sanrıların da nedenine böylece ulaşılmış oldu.
Beynin diğer bölümlerinde dopaminin eksik oluşunun ise isteksizlik, motivasyon düşüklüğü gibi farklı belirtilere yol açtığı biliniyor.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB): Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna sebep olan faktör %100 tanımlanamamış olsa da bazı araştırmalar bu rahatsızlığın dopamin eksikliğinden kaynaklanabileceğini gösteriyor.
Günümüzde uzmanların dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu yaşayan çoğu hastaya önerdiği bilinen metilfenidat ilacı (Ritalin) da dopamin artırıcı bir ilaçtır.
Beden Sağlığına Etkileri
Dopaminin yalnızca ruh sağlığına değil, beden sağlığına da etki ettiği biliniyor. Bu etkiler:
Parkinson Hastalığı: Parkinson’da bir tür nöron sürekli olarak dejenerasyona uğrar ve artık gönderecek bir sinyali olmadığından vücudun daha az dopamin üretmesine yol açar. Titreme, spontan hareketlerde yavaşlama, sertlik, zayif denge, denge kaybı ve zayıf koordinasyon; görülen başlıca fiziksel semptomlardır. Doktorlar, fiziksel semptomları gidermek üzere dopamin seviyesini yükseltecek ilaç tedavilerine başvurarak yaşanan kimyasal dengesizliği ortadan kaldırmayı amaçlar.
Obezite: Kilo almanızın ardında yatan neden, çoğu zaman, yaktığınızdan daha fazla kalori almanızdır. Öyleyse, obezite hastaları niçin daha az yiyerek zayıflayamaz? Maalesef söz konusu obezite olduğunda zayıflamak o kadar da kolay değildir çünkü obezite hastalarının zayıflama sürecinde karşılarına çok daha farklı engeller çıkar.
Örneğin, beyin ödül sistemleriyle ilgili bir sorun yaşıyor olabilirler. Bu da kendilerini doymuş, tatmin hissedebilmeleri için yemeleri gereken miktarı etkileyebilir.
Dopamini Artıran Besinler Nelerdir?
Dopamin seviyende düşüşten şüphelendiğin ve bu seviyeyi ideal noktada tutmak istediğin takdirde, aşağıda ismini ve özelliklerini sıralayacağımız besinleri beslenme rutinine katabilirsin.
Dopamin hormonunu arttıran yiyecekler:
- Bitter Çikolata: Bitter çikolata, çikolata çeşitleri arasında uzmanlar tarafından da en sağlıklı çikolata çeşidi olduğu bilinen (günde 1-2 dilim tüketildiği takdirde) tatlı bir besindir.
- Çiğ Badem: Kaju fıstığı hariç kuruyemişlerin tamamı, dopamin seviyesini dengede tutmanıza yardımcı olur; fakat çiğ badem, diğer kuruyemişlere kıyasla dopamin açısından çok daha avantajlıdır. Tıpkı bitter çikolatada olduğu gibi, çiğ bademde de fenilalanin mevcuttur. Günde 5-6 adet çiğ badem tüketmenin düşük dopamin seviyesinin dengelenmesine destek olacağını söyleyebiliriz.
- Yumurta: Yumurta, dopamin üretiminde kilit rol üstlenen dokuz amino asiti de içeren tam bir dopamin kaynağıdır.
- Kırmızı Pancar ve Kırmızı Pancar Suyu: Kırmızı pancar, yüksek bir demir kaynağı olmasının yanı sıra dopamin üretimini uyaran amino asitlerden betain de içerir.
- Muz: Muzun içerisinde yazımızda da bahsi geçen amino asitlerden tirozin bol miktarda bulunur. Tirozin, hem dopamin üretimini uyaran hem de dopamin seviyesini düzenleyen bir amino asit türüdür.
- Kabak Çekirdeği: Kabak çekirdeği hem tirozin hem de E vitamini bakımından zengin olmasıyla dopamin üretimini uyarır.
- Elma: Elma; dopamin üretimini uyaran kuersetin ve dopamin hücrelerini olası hasarlardan koruyan, polifenol adı verilen güçlü bir antioksidan deposudur.
- Çilek: Çilek, iyi bir C vitamini deposudur. C vitamini vücudumuzda, dopamin erişimine de engel olan beyindeki serbest radikallerle savaşan savaşçı bir kimliğe sahiptir.
- Karpuz: Karpuzda tirozin amino asidinin yanı sıra B6 vitamini de bulunur ki bu vitamin, dopamin üretiminde kullanılan bir vitamin türüdür.
Dopamine Dair Şaşırtıcı Bilgiler
Dopamin Karar Verme Mekanizmasını Etkiler
Kimi zaman verdiğin kararlardan pişmanlık duymaz, gerçekleştirdiğin eylemden sonuna dek arkasında duracak kadar memnun olursun. İşte böyle zamanlarda dopaminden yardım aldığını söylemek mümkün.
Dopamin, karar verme mekanizman üzerinde büyük bir etkiye sahiptir; çünkü gerçekleştireceğin eylemlerin sonucunu düşünerek hareket etmende rol oynar. Özetle, dopamin, yanlış kararlar yerine doğru kararlar alıp bu kararların peşinden gitmende senin yanında olur.
Yenilikler Dopamin Salgılamanızda Yardımcıdır
Journal of Neuroscience isimli dergide yayınlanan bir araştırma, yaşamında yapacağın tüm değişiklikleri dopamin artırıcı bir unsur olarak tanımlıyor. Yeniliğin yükselttiği dopamin seviyesi sayesinde kişilerin, daha yüksek kazanımlara ulaşmada daha motive olacağı da belirtiliyor. Yenilikler rutin haline geldikçe, yani eskidikçe, yarattıkları etki de kendileriyle birlikte eskimeye başlıyor. Bu nedenle hayatın boyunca monotonluktan kaçınman gerektiğinin altını çizmek isteriz.
Öğrenilmiş Deneyimlerde de Dopamin Etkisi Görülür
Bir ödülün sonucu beklentini aştığında, buna ‘‘pozitif tahmin hatası’’ denir ve bu; dopamin tarafından belirlenen bir durumdur. Bir örnek vermek gerekirse, çok aç hissettiğin bir anda tadının çok kötü olacağını düşündüğün bir yemeğin tabağında olduğunu hayal et. O yemeyi yemeğe başladıktan sonra, düşüncelerinde hatalı olduğunu; yemeğin tahmininin çok üstünde bir lezzete sahip olduğunu varsayalım. Buradaki hatan pozitif bir hatadır; çünkü bu hata sayesinde ileride daha az tereddütlü biri haline dönüşümünü sağlar.
Bu dönüşümün ana etkeni de dopaminden başkası değildir. Tam tersi, ödülün sonucu beklentini karşılamadığında da ‘‘negatif tahmin hatası’’ meydana gelir.
Tahmin Etmenin Dopamin Üzerindeki Gücü
Bir olaya katılım gösterip bu olaya dair bir tahminde bulunduğunda dopamin seviyen yükselir, motivasyonun ve tetikte olma halin çoğalır.
Örneğin, bir yarışmaya katıldığını düşün. Bu yarışmaya dair tahminlerin; yarışmaya katılıp başarılı olman üzerinde bir hayli etkili olacaktır.
Dopamin Kemiklerinizi Güçlendirebilir
Kalsiyum metabolizması dopamin tarafından doğrudan etkilenmektedir. Bu nedenledir ki ideal dopamin salınımına ulaşman kemiklerini güçlendirebileceğin anlamına gelmektedir.
Kemiklerin sağlığı ve sağlamlığı söz konusu olduğunda dopaminin adı pek geçmese de dopaminin kemikler üzerindeki olumlu etkisi yadsınamaz.
Zamanın Çok Hızlı ve Çok Yavaş Geçtiği Durumlarda Dopamin Faktörü
Keyifli vakit geçirdiğimiz anlarda zamanın normalde olduğundan daha hızlı akıp gittiğini bize düşündüren bir his vardır. Tersi durumlarda, yani pek de keyifli geçirmediğimiz sıkıcı anlarda, ise aksine zamanın geçmek bilmediğinden yakınırız.
Bu gibi durumlarla karşı karşıya kaldığında bil ki dopamin etkisi altındasın; çünkü dopamin, bizim içsel saatimiz üzerinde etkili bir faktördür. Keyifli anlarda dopamin salınımı artar, dolayısıyla içsel saatimizin akış hızı hızlanır.
Sıkıcı anlarda ise dopamin salınımı azalır ve böylece içsel saatimizin akış hızı da buna paralel olarak düşer.
Miyop Tedavisinde Dopamin Kullanımı
Kapalı alanlarda geçirilen vakit miktarı, miyopa yakalanma riskini artırır; çünkü kapalı alanlarda ışığa maruz kalma oranı açık havaya kıyasla çok daha düşüktür. Bilim insanları bu savı, hayvanlar üzerinde yaptıkları çalışmalarla desteklemektedir. Yapılan çalışmalarda, hayvanların daha az ışığa maruz bırakıldıkları takdirde miyopa yakalandıkları görülmüştür.
Önde gelen bir hipoteze göre, ışığın retinada dopamin salınımını uyardığı ve bunun sonucunda miyop olma ihtimalinin önüne geçildiğini öne sürmektedir.
Anne Davranışı ve Dopamin İlişkisi
Anne davranışı, dişilerin bakım faaliyetlerini farklı durumlara kolayca adapte edebilmesi eylemidir. Bu davranışlar, yüksek derecede motive olmuş bir beynin sonucudur. Dopamin ve oksitosin ikilisi, anne davranışı adı verilen bu davranışlarda önemli bir rol oynamaktadır. Buna güzel bir örnek olarak şu verilebilir: Yapılan çalışmalarda, hemşirelik nöbetleri esnasında kişilerdeki dopamin seviyelerinde yükselişler gözlemlenmiştir.
KAYNAKÇA
Dopamine, Cleveland Clinic, 2022
What Is Dopamine?, Everyday Health, 2022
Dopamine: The pathway to pleasure, Harvard Health Publishing, 2021
Dopamine, Health Direct, 2021
10 Best Ways to Increase Dopamine Levels Naturally, Healthline, 2022
