Şema terapi nedir? Çocukluğunun izlerinin dünyayı nasıl algıladığını ve davranışlarına nasıl yansıdığını mı merak ediyorsun? Yaşadığın bazı zorluk ve travmaların etkileri yoğun bir şekilde hayatının kalitesini mi düşürüyor?
Eğer bu soruların yanıtlarını ararken yolun bu siteye düştüyse şema terapi sana istediğin yanıtları verebilir.
Şema terapi, son yıllarda git gide popüler hale gelen bir psikoterapi yöntemidir. Kökenleri bilişsel davranışçı yaklaşıma dayanan bu terapi yöntemi, geçmişine dair bazı duygusal ve düşünsel kalıpların, yani şemaların, keşfini ve değişimini hedefler. Tam da bu sebeple senin için Terappin ailesi olarak hazırladığımız bu yazımızda şema terapi nedir, nasıl işler ve hayatının hangi alanlarına etki edebilir gibi pek çok soruyu ayrıntılı bir biçimde yanıtlamaya çalıştık.
Hazırsan başlayalım mı?
Şema Terapi Nedir?
Şema terapi nedir? Şema terapi, Amerikalı psikolog Jeffrey Young tarafından geliştirilmiş olan bütüncül bir psikoterapi türüdür.
Şema terapinin bütüncüllüğü; psikanaliz, bilişsel davranışçı terapi (BDT), bağlanma terapisi ve duygu odaklı terapi gibi çeşitli unsurları içerisinde barındırmasından gelir.
Şema terapi, şema olarak adlandırdığımız tekrarlayan kalıpları tespit etmeyi ve değiştirmeyi amaçlayan bir psikoterapi yaklaşımıdır. Tekrarlayan bu kalıplar, kişinin geçmişindeki olumsuz deneyimleri ve olumsuz inançları içerir.
Şema terapisi ise bu olumsuz inanç ve deneyimlerin etkilerini belirler, bu etkilerin kişinin dünyayı nasıl gördüğünü ve davranışlarına nasıl yansıdığını belirleyip değiştirmek için belirli teknikler kullanır.
Şema Nedir?
Şema terapi nedir anlamak için öncelikle şemaları anlamak gerekir. Şemalar, çocukken duygusal ihtiyaçları karşılanmayan bireylerin yarattığı ve bireye faydası olmayan kalıplara verilen isimdir. Bu şemalar, üzerine gidilmediği takdirde bireyin yaşantısını olumsuz yönde etkiler.
Örneğin, sağlıksız başa çıkma mekanizmalarına başvuran veya sağlıksız davranışlar sergileyerek sosyal yaşantısını zora sokan bir bireyin bu probleminin kaynağında şemalar olabilir. Şema terapi, bireyin alanında uzman bir terapist eşliğinde bu şemaları keşfettiği ve anladığı bir yolculuktur.
Şema Terapinin Amacı Nedir?
Şema terapi nedir ve amacı nedir? İlk başlarda şema terapinin amacının borderline kişilik bozukluğu ve narsisistik kişilik bozukluğunu tedavi etmek olduğunu söyleyebiliriz.
Günümüzde ise şema terapinin bu iki kişilik bozukluğuna çözüm aramanın ötesinde, her bir bireyin duygusal ihtiyaçlarını sağlıklı yollardan nasıl karşılayabileceğini öğretmek gibi bir amaç edinmiştir.
Bugün; çocukluk travmaları, yeme bozuklukları, çift çalışmaları, kronik depresyon, madde kullanımı gibi pek çok durumda şema terapiye başvurulduğunu bilmekteyiz.
Çocukluktaki Temel Duygusal İhtiyaçlarımız Nelerdir?
Şema terapi nedir anlamak için bireyin erken yaşlarına (yani çocukluk yaşlarına) inerek bugünün problemlerinin kaynağını erken yaşlarda aramak gelir. Çocukluktaki temel duygusal ihtiyaçlarının karşılanıp karşılanmaması şema terapi için bu denli önemliyken, bir çocuğun temel ihtiyaçlarının neler olduğunu sana bir liste halinde vermek istiyoruz:
- Oyun oynama yetisi ve spontane yaşayabilme hali
- Güvenli, yaşa uygun sınırlar
- Güvenlik duygusu ve başkalarıyla güvenli ilişkiler kurabilme
- Nasıl hissettiğini ifade edebilme ve başkalarından neye ihtiyaç duyduğunu dile getirebilme özgürlüğü
- Öz kimlik ve özerklik hissi
Şemalar Nasıl Gelişir?
Şema terapi nedir ve nasıl gelişir? Şema gelişiminde aşağıdaki 4 maddenin etkili olduğunu söyleyebiliriz. Bunlar:
Karşılanmamış İhtiyaçlar
Çocuklukta sana bakmakla yükümlü bakım verenlerinin duygusal ihtiyaçlarını karşılayamamış, sana yeterince şefkat göstermemiş olmasıdır.
Travma ve Mağduriyet
Yaşanılan taciz, istismar vb. travmalardır.
Sınırların Eksikliği
Ebeveynlerin uygun sınırları koyamaması durumudur. Ebeveynin aşırı korumacı, ilgili veya ilgisiz olması; sınır eksikliğine işarettir.
Seçici Özdeşleştirme ve İçselleştirme
Çocukların ebeveynlerin bazı davranışlarını özümsemesi halidir. Özümsenen davranışlardan kimileri ile özdeşleşen çocuklar kimilerini ise içselleştirebilir.
Bu davranışların hepsi şemaya dönüşmek zorunda olmasa da içlerinde şemaya dönüşenler de olabilmektedir.
Şemalar ve Şema Türleri Nelerdir?
Şema terapi nedir ve şemalarla ilişkisi nedir? Şema terapinin işleyişini anlatırken şemaların ne olduğuna değindik; ancak hem şema terapi nedir sorusunu cevaplamada hem de şema terapinin özünde şemaların başrol olmasından ötürü onlara dair daha detaylı anlatmakta fayda var.
Şemalar,
- Genellikle erken yaşlarda (çocukluk döneminde) gelişme eğilimindedir.
- Değişime karşı dirençlidir, kolay kolay değişmez.
- Kontrol edilemediği, yönetilemediği takdirde sağlıksız etkileşimlerle pekişerek olumsuz kalıpların ortaya çıkmasına yol açabilir.
- Duygu durumundaki sıkıntı halini önlemek amacıyla bireyin gerek düşüncelerini gerek eylemlerini olumsuz yönde etkiler. Etkinin olumsuz olmasının nedeni, daha önce de belirttiğimiz gibi, sağlıksız başa çıkma mekanizmaları ve davranışlar yaratmasıdır.
- Bireylerde birden fazla türde şema gelişebilir.
Şema türlerine geldiğimizde, uzmanların 18 temel şema türünden bahsettiğini; fakat bu 18 farklı türün 5 kategoriden ve alandan birine dahil olduğunu biliyoruz:
Kopukluk ve Reddedilme
Sağlıklı ilişkiler geliştirmeye engel olan şemaları içerir.
Kusurlu Özerklik ve Performans
Güçlü bir benlik duygusu geliştirmenin ve yetişkinlik döneminde yetişkin kimliği ile işlev görmenin zorlaşmasına neden olan şemaları içerir.
Kusurlu Sınırlar
Bireyin kendini kontrol etmesini ve sınırlara saygı göstermesini olumsuz yönde etkileyen şemaları içerir.
Başkalarına Dönük Olma
Başkalarının ihtiyaçları ile kendi ihtiyaçlarınıza kıyasla daha ilgili olmanıza yol açan şemaları içerir.
Aşırı Uyanıklık ve Engelleme
Arzuları ve duyguları görmezden gelerek, uyanıklık ve kurallar aracılığıyla hataları önlemeyi öncelik kabul eden şemaları içerir.
Şemalar ve Başa Çıkma Mekanizmaları
Şema terapi nedir ve başa çıkma mekanizmaları ile bağlantısı nedir? Şema terapide, bireyin şemalara verdiği tepkilerin başa çıkma mekanizmaları olarak adlandırıldığını belirtmiştik.
Birey, yarattığı herhangi bir şemadan doğan olumsuzluklardan kaçmak, bu olumsuzluklara dayanabilmek için başa çıkma mekanizmalarını devreye sokar.
Erken dönemde, yani çocuklukta, başa çıkma mekanizmaları bir çeşit hayatta kalma yoludur; ama yetişkinlik döneminde durum farklıdır. Başa çıkma mekanizmaları, yetişkin bireylerde şemaları pekiştirme tehlikesine sahiptir.
Başa çıkma mekanizmaları, bireyin kendi karakteri ya da ebeveynlerinden öğrendikleri ile ortaya çıkar. Böylece bu mekanizmaların tamamen kişiden kişiye değişkenlik gösterdiğini söylemek yanlış olmaz.
Şemalara karşı geliştirildiğini görebileceğimiz 3 ana başa çıkma mekanizması mevcuttur. Bunlar:
Telafi Çabası
Bu başa çıkma mekanizması, şemalara adeta savaş açma niteliği taşır. Şemaya tamamen karşı çıkan birey, bu şemayı karşısında savaş vermesi gereken bir sorun olarak görür. Daha saldırgan, duyarsız ve aşırıya kaçan davranış biçimleri sergilemeye eğilimli hale gelen bireyin; özellikle sosyal ilişkileri tehlikeye girebilir.
Kaçınma
Bu başa çıkma mekanizmasında birey; şemayı tetikleyecek tüm etkenlerden kaçınarak savunmasız duruma düşmemeye gayret gösterir.
Kaçınma da oldukça sağlıksız sonuçlar doğurabilecek bir başa çıkma mekanizmasıdır. Madde kullanımı başta olmak üzere çeşitli riskli ve zorlayıcı davranışların bu stilden kaynaklı ortaya çıkması olasıdır.
Teslim Olma
Teslim olan birey, şemayı kabullenir ve kendisini ona bırakır. Teslimiyet hali, şemanın pekişmesine ve sürdürülebilir hale gelmesine neden olur.
Bir örnek vermek gerekirse, erken yaşta duygusal istismara uğramış bir bireyi düşünebiliriz. Bu bireyin teslim olması durumunda gelecekte de duygusal istismar ile dolu bir ilişkinin içine çekilmesi kuvvetle muhtemeldir.
Şema Terapide Hangi Konseptler Mevcuttur?
Şema terapi nedir ve hangi kavramlara değinir? Şema terapide 2 temel konsept vardır. Bunlar:
Empatik Yüzleşme
Empatik yüzleşme konsepti, terapistinin terapi sırasında ortaya çıkan şemalarını doğrulaması, bu şemalara karşı anlayışlı ve empatik bir yaklaşım geliştirmesi ve değişimin önemine dikkat çekmesi üzerine kuruludur.
Terapistin bu tutumu sayesinde, sen de benzeri bir tutum kazanır; önemi vurgulanan noktalara dikkat kesilirsin.
Sınırlı Yeniden Ebeveynlik
Sınırlı yeniden ebeveynlik konseptinde terapistin; çocukluğunda ebeveynlerin tarafından karşılanmamış şefkat, saygı, güvenlik gibi duygusal ihtiyaçlarının neler olduğunu belirler ve bunları sana sunar. Böylece çocukluğunda eksikliğini yaşadığın duygusal ihtiyaçların karşılanmaya başlar.
Bu kavramda sanıyoruz ki en çok dikkat çeken nokta kavrama adını veren kelimelerden ‘‘sınırlı’’ kelimesidir. Buradaki sınırlı kelimesi şu anlama gelir: Günün sonunda mevcutta ne çocuk vardır ne ebeveyn. Burada var olan kişiler esasında bir terapist ve onun danışanıdır.
Terapist, konsept çerçevesinde danışanına yeniden ebeveynlik sergilerken; sergilediği bu tavrın etik standartlara uyumlu şekilde ilerlemesine dikkat etmek durumundadır. Aşırıya kaçacak, diğer bir tabirle sınırı aşacak tutum ve davranışlar terapinin yapısına, işleyişine ve hatta danışana zarar verecektir.
Şema Terapide Hangi Teknikler Kullanılır?
Şema terapi nedir ve hangi teknikleri kullanır? Şema terapisi esnasında terapistler, farklı tekniklere başvurur ve bu teknikler ile danışanını tedavi etmeye çabalar. Kimi teknikler kimilerinde fazlasıyla işe yarar, kimi teknikler ise kimileri için uygun değildir ve bu nedenle de başarılı sonuçlar ortaya koyamaz.
Bu noktada terapistin yanı sıra bireyin kendisine de önemli bir görev düşmektedir: Terapi seansın esnasında kullanılmasından hoşlanmadığın, sende işe yaramadığını düşündüğün bir teknik varsa bunu mutlaka terapistin ile paylaşmalısın.
Unutma ki terapistin ile kuracağın sağlıklı iletişim de şema terapisinin bir parçasıdır. O iletişim kurulmadığı takdirde faydalı bir terapi süreci beklememek gerekir.
Şema terapide uygulanan 4 temel teknik vardır. Bunlar:
Duygusal
Duygusal teknik, bireyin şemalarına karşı duygularını kullanması tekniğidir. Bu teknik sayesinde birey duygularını tam anlamıyla deneyimleme ve onları ifade etme şansını yakalar.
Bilişsel
Bilişsel teknik, bireyin şemalarından kaynaklı ortaya çıkan zararlı düşünceleri tanımlaması ve bu düşünceler ile mücadele etmesi tekniğidir.
Davranışsal
Davranışsal teknik, bireyin başa çıkma mekanizmaları sonucu oluşmuş olan davranışlarını olumlu yönde değiştirmek ve böylece bireyin sağlıklı seçimler yapmasını sağlamak üzere kullanılan öğretici bir tekniktir.
Kişilerarası
Kişiler arası teknikte birey, şemalarının kendisini nasıl etkilediğini anlayabilmek adına sosyal yaşantısına ve sosyal ilişkilerine başvurur.
Bu sayede sosyal yaşantısını da o yaşantı içerisinde gelişen ilişkileri de objektif bir merceğin altına alabilir. Bu kapsamda terapi seanslarına ilişkide olduğun kimseleri çağırman beklenebilir.
Şema Terapi Ne Kadar Sürer?
Şema terapi nedir ve ne kadar sürer? Şema terapi, bireyin gereksinimlerine ve terapinin amaçlarına bağlı olarak farklı sürelerde devam edebilir. Terapötik süreç genellikle haftada bir veya iki haftada bir seanslar halinde, 60-90 dakika süren seanslarla uygulanır.
Pek çok kişi şema terapinin aylar veya yıllar sürdüğünü iddia ederken, bazıları için terapötik süreç daha kısa olabilir. Şema terapi sürecinin uzunluğu, terapistle işbirliği içinde seçilir ve doğrudan bireyin sorunlarına ve terapi hedeflerine bağlıdır.
Terapist Seçerken Dikkat Edilmesi Gerekenler
Şema terapi nedir ve nasıl bir terapist ile ilerlenmelidir? Şema tedavisinde bir terapist seçerken aşağıdakileri göz önünde bulundurmak gerekir:
Eğitim ve Sertifika Sahibi Olması
Şema terapisi, ileri düzeyde eğitim ve deneyime sahip terapistler ile gerçekleştirildiğinde en iyi sonucu verir. Terapistinin lisanslı ve Şema Terapisi Enstitüsü tarafından verilmiş bir sertifikaya sahip olması önemlidir.
Deneyimli Olması
Terapistin deneyimli olmasına ek olarak, geçmişte benzer sorunlarla mücadele etmiş başka danışanlarla çalışmış olmasını tercih edebilirsin.
Güvenilir Olması
Terapistin ile kuracağın açık iletişim ve rahat olduğun bir ortam sayesinde şema terapiden daha fazla verim alırsın. Sonuç olarak, şema terapi için güvenilir bir ortamın kurulması oldukça önemlidir.
İşbirliği Olması
Terapistin ile kurman gereken tek şey açık bir iletişim ve güvenilir bir ortam değildir. Aynı zamanda terapist ile danışan sorunlar üzerine birlikte çalışırsa, danışanın ihtiyaç ve hedeflerine uygun yöntem ve teknikler kullanırsa şema terapi başarılı olabilir.
Bu nedenle şema terapi için bir terapist arayışında işbirliğini de göz ardı etmemek gerekir.
KAYNAKÇA
How Schema Therapy Can Help You Undo Harmful Patterns, Healthline, 2019
Schema Therapy, Psychology Today, 2022
Schema Therapy in Practice: 12 Worksheets & Techniques, Positive Psychology, 2021
Schema Therapy, Good Therapy, 2016
The Schema Therapy Model, Schema Therapy Society, 2008
