Kişilik bozuklukları, bir kişinin düşünce, davranış ve duygusal tepkilerinde anormal özelliklere sahip olduğu bir dizi ruhsal rahatsızlığı ifade eder. Bu durumlar, hayatın çeşitli yönleri üzerinde ciddi bir etkiye sahip olabilir ve birçok insanın normal yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyebilir.
Kimlik bozuklukları, herkesin sahip olduğu anlık ruh halleri, değişken duygular veya geçici stres seviyelerinden farklıdır. Aksine, bu bozukluklar, belirgin ve istikrarlı bir şekilde bir kişinin düşünce, duygu ve davranışlarında anormallikler sergilemesine neden olur.
Bu yazıda, çeşitli kişilik bozukluğu tipleri ve belirtileri hakkında bilgi edinebilir, tedavi yöntemleri ve stratejileri hakkında daha fazla bilgi sahibi olabilirsin!
Hazırsan, başlayalım!
Kişilik Bozukluğu Nedir?
Kişilik bozukluğu, 10 farklı türü içeren ve düşünce, davranış ve durum işleyişinde bozukluklarla kendini gösteren bir ruh sağlığı rahatsızlığıdır. Kimlik karışıklığı, uzun süreli etkileri olan sorunlu düşünme, davranış ve durum işleyişiyle karakterize edilir. Genellikle bu rahatsızlığa sahip olan kişiler sorunlu davranışlarının farkında olmazlar.
Kimlik, birey olarak kim olduğumuzu tanımlamak için önemlidir ve tutumlar, düşünceler ve davranışlar dahil olmak üzere özelliklerimizin benzersiz bir karışımını ve bu özellikleri nasıl ifade ettiğimizi içerir. Kimlik bozukluğu, yaşamın çeşitli yönlerinde çarpık gerçeklik algılarına, anormal davranışlara ve sıkıntıya neden olabilir. Ayrıca, bu rahatsızlığı olan kişiler, rahatsız edici davranışlarının ya da başkaları üzerindeki olumsuz etkilerinin farkında olmayabilirler.
Kimlik bozukluğu olan kişiler, iş, ilişkiler ve sosyal işlevsellik dahil olmak üzere yaşamlarının çeşitli yönlerinde zorluklarla karşılaşabilirler. Ayrıca, rahatsızlıklarının farkında olmayabilirler ve başkalarını suçlayabilirler. Bu nedenle, doğru tanı ve tedavi önemlidir.
Kişilik Bozukluğu Belirtileri
Daha önce de belirtildiği gibi, bu rahatsızlık çeşitleri 10 ayrı çeşitle adlandırılır. Her bozukluğu belirtileri ve semptomları farklıdır. Ancak kimi zaman hepsinin ortak birkaç noktası bulunabilmektedir. Bu rahatsızlıkların genel olarak ortak semptomları aşağıdaki gibi özetlenebilir:
- Kimlik ve benlik duygusu: Bu rahatsızlıkları olan kişiler genellikle kendilerine ilişkin net veya istikrarlı bir imajdan yoksundur ve kendilerini nasıl gördükleri, duruma veya birlikte oldukları insanlara bağlı olarak sıklıkla değişir. Öz saygıları gerçekçi olmayacak şekilde yüksek veya düşük olabilir.
- İlişkiler: Bu çeşit hastalıkları olan kişiler, sorunlu inanç ve davranışlarından dolayı başkalarıyla yakın ve istikrarlı ilişkiler kurmakta zorlanırlar. Başkalarına karşı empati veya saygıdan yoksun olabilirler, duygusal olarak mesafeli olabilirler veya aşırı derecede ilgi ve bakıma muhtaç olabilirler.
Kişilik Bozukluğu Türleri
Kişilik bozuklukları, DSM-5 tarafından belirlenen 10 farklı türü içerir ve genellikle uzun süreli düşünce, davranış ve durumlarla ilgilidir. DSM-5, bu bozuklukları üç ana kategori altında sınıflandırır: A Kümesi (eksantrik), B Kümesi (dramatik) ve C Kümesi (endişeli).
A Kümesi:
A Kümesi (eksantrik) bozuklukları, diğer insanlarla ilişkilerdeki tutarsız davranışlar ve yalıtılmış davranışlara yol açar. Bu kümedeki bozukluklar şunlardır:
- Paranoid kişilik bozukluğu: Başkalarının amacına ve motivasyonuna dair aşırı kuşkulu düşüncelerin yanı sıra, güvensizlik, kırgınlık ve düşmanlık belirtileri gösterir.
- Şizoid kişilik bozukluğu: Şizoid kişilik bozukluğu, sosyal izolasyona, duygusal mesafeli davranışlara ve sınırlı duygusal ifadelere neden olur.
- Şizotipal kişilik bozukluğu: Şizotipal kişilik bozukluğu, tuhaflık, düşük sosyal beceriler, ve düşük düzeyde gerçeklik algısı belirtileri gösterir.
B Kümesi:
B Kümesi (dramatik) bozuklukları, dikkat çekme arzusuna ve duygusal denetim eksikliğine neden olan davranışlara yol açar. Bu kümedeki bozukluklar şunlardır:
- Antisosyal kişilik bozukluğu: Sosyal normlara uymama, yasa dışı faaliyetler, düşük empati ve suç eğilimleri belirtileri gösterir.
- Borderline kişilik bozukluğu: Duygusal dengesizlik, kişilerarası ilişkilerde yoğun dalgalanmalar, benlik algısı sorunları ve kendine zarar verme davranışları belirtileri gösterir.
- Histrionik kişilik bozukluğu: Duygusal olarak aşırı tepkiler, sürekli dikkat çekme arzusu, yüzeyel ilişkiler ve dramatik davranışlar belirtileri gösterir.
- Narsistik kişilik bozukluğu: Kendine özel yeteneklerin aşırı vurgulanması, güçlü bir özgüven, kişilerarası ilişkilerde problemler ve empati eksikliği belirtileri gösterir.
C Kümesi:
C Kümesi, endişeli kişilik bozukluğu olarak da bilinir ve DSM-5 tarafından tanınan üç ana kimlik bozukluğu kümesinden biridir. C Kümesi, kişinin endişe, korku ve belirsizlik hissi içinde olmasıyla karakterize edilir. Bu kümedeki rahatsızlıklar şunlardır:
- Çekingen Kişilik Bozukluğu: Bu bozuklukta kişiler aşırı utangaç ve çekingen olur. Kendi fikirlerini ve düşüncelerini ifade etmekten kaçınırlar ve başkalarıyla etkileşim kurmakta zorlanırlar. Sosyal aktivitelerden uzak durma eğilimi gösterirler.
- Bağımlı Kişilik Bozukluğu: Bağımlı kişilik bozukluğu olan kişiler, başkalarının onayını kazanmak için her zaman onların yanında kalmaya çalışır ve bağımlı bir ilişki kurarlar. Karar verme konusunda güçlük çekerler ve genellikle başkalarının yardımına ihtiyaç duyarlar.
- Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu: Bu bozuklukta kişiler aşırı düzenli, mükemmeliyetçi ve kontrolcüdür. Kuralcı bir yaşam tarzı benimserler ve ayrıntılara aşırı önem verirler. Bu durum zaman zaman kişilerin iş ve sosyal hayatlarında sorunlara neden olabilir.
Borderline (Sınırda) Kişilik Bozukluğu
Bu rahatsızlık, düşük öz saygı, ruh hali değişimleri, dürtüsel davranışlar ve müteakip ilişki güçlükleri ile sonuçlanan, duygusal düzenlemede zorluk ile tanınabilir.
En belirgin borderline belirtileri aşağıdaki gibi olabilir;
- Oldukça yoğun ve sık öfke gösterileri.
- Stres kaynaklı ve stresle ilgili paranoya.
- Kendine zarar verme tehditleri savunmak ve intihara yatkın olmak.
- Güvenli olmayan seks, kumar veya aşırı yemek yeme gibi dürtüsel ve riskli davranışlar sergilemek.
- Kararsız ve hassas bir öz imaja sahibi olmak.
- Stabil olmayan ve yoğun ilişkiler kurmak.
- Genellikle kişilerarası ilişkilerdeki strese tepki olarak iyi ve kötü duygu durumlara girmek.
- Sürekli süren bir boşluk hissi.
- Aşırı derecede yalnız kalma ve terk edilme korkusu.
Çoklu Kişilik Bozukluğu
Bu durum, dissosiyatif kimlik bozukluğu olarak da bilinmektedir. En belirgin çoklu kişilik bozukluğu belirtileri aşağıdaki gibi olabilir;
- Stresle başa çıkamama (duygusal ya da mesleki).
- Belirli zaman aralıkları, kişiler veya kişisel bilgiler hakkında hafıza kaybı yaşamak. Belirli zaman aralıklarında ne yaptığını hatırlamamak ya da bilmemek.
- Depresyon, anksiyete ve intihar düşünceleri ve davranışları gibi zihinsel sağlık sorunları yaşamak.
- Kimlik duygusunun bulanıklaşması.
- İlişkilerde, işte veya hayatın diğer önemli alanlarında önemli stres veya problemler olması.
- Çevredeki insanların ya da olayların gerçek dışı ve çarpıtılmış olabilme hissine kapılmak.
Narsistik Kişilik Bozukluğu
Narsistik kişilik bozukluğu, aşırı bir kendine hayranlık hissi, üstünlük kompleksi, başkalarından takdir ve hayranlık beklentisi ve başkalarının duygularına veya ihtiyaçlarına karşı empati eksikliği ile karakterize bir ruh sağlığı rahatsızlığıdır. Bu davranış kalıpları genellikle düşük öz saygı ve özgüven eksikliği ile ilişkilidir.
Histrionik Kişilik Bozukluğu
Histrionik kimlik karışıklığı yoğun, kararsız duygular ve çarpık bir benlik imajı ile kendini gösterir. Histrionik kişilerin benlik saygısı başkalarının onayına bağlıdır ve gerçek bir öz-değer duygusundan kaynaklanmaz. Dikkat çekmek için aşırı bir istekleri vardır ve dramatik veya uygunsuz davranışlar sergileyebilirler.
Paranoid Kişilik Bozukluğu
Paranoid kimlik bozukluğu, temelsiz bir güvensizlik ve şüphenin hüküm sürdüğü bir durumdur. Paranoid kişiler genellikle başkalarının kendilerini küçük düşürmeye, zarar vermeye veya tehdit etmeye çalıştığına inanırlar.
Pasif Agresif Kişilik Bozukluğu
Pasif-agresif davranış modeli, olumsuz duyguları doğrudan ifade etmek yerine dolaylı yollardan ifade etme şeklidir. Pasif-agresif kişilerin sözleri ve davranışları arasında çelişki vardır. Pasif-agresif davranışın belirtileri arasında, otorite figürlerinin taleplerine karşı direnme, işbirliği yapmamaya, alaycı veya düşmanca davranışlar sergileme ve sıklıkla şikayet etme yer alır.
Bağımlı Kişilik Bozukluğu
Bağımlı kimlik bozukluğu olan kişiler, sürekli bir bakım ihtiyacı duydukları bir başka kişiye sıkı sıkıya bağlıdırlar. Bu rahatsızlık, karar verememe, boyun eğme, sürekli güvenceye ihtiyaç duyma ve yapışkan davranışlar sergileme ile karakterizedir. Bağımlı kişiler genellikle ayrılma korkusu yaşarlar ve başka kişilere bağımlılık duygusu ile yakın ilişkiler kurarlar.
Kişilik Bozukluğu Tedavi Yöntemleri
Kimlik rahatsızlığı, psikiyatride tedavisi en zor olan rahatsızlıklardan bazılarıdır. Bunun temel nedeni, kimlik bozukluğu olan kişilerin davranışlarının sorunlu olduğunu düşünmemeleri ve bu nedenle sıklıkla tedavi aramamalarıdır.
Bu durumların tedavisi için genel bir ilaç tedavisi bulunmamaktadır. Ancak, bu rahatsızlıklardan kaynaklanan anksiyete ve depresyon için belirli ilaç tedavileri uygulanabilmektedir.
Bunun yanı sıra bu rahatsızlıkların tedavisi psikoterapi (konuşma terapisi) ile yapılmaktadır.
Psikoterapi, rahatsız edici duygu, düşünce ve davranışları belirlemene ve değiştirmene yardımcı olmayı amaçlayan çeşitli tedavi teknikleri için kullanılan bir terimdir. Psikolog veya psikiyatrist gibi bir ruh sağlığı uzmanıyla çalışmak sana ve çevrendeki kişilere destek, eğitim ve rehberlik sağlayabilir.
Kimlik karışıklıklarını tedavi etmek için psikoterapinin ana hedefleri şunları içerir:
- Anksiyete ve depresyon gibi sıkıntıları azaltmak.
- Kişinin sorunlarının içsel olduğunu ve diğer kişilerden veya durumlardan kaynaklanmadığını anlamasına yardımcı olmak.
- Sağlıksız ve sosyal olarak istenmeyen davranışları azaltmak.
- Zorluklara neden olan benlik özelliklerini değiştirmek.
Psikoterapinin birçok farklı çeşidi bulunmaktadır. Ayrıca, her kimlik bozukluğu çeşidi farklı psikoterapi çeşidi ve yöntemi gerektirmektedir.
Sıkça Sorulan Sorular
Kişilik bozukluğu olan insanlar nasıl anlaşılır?
Kimlik rahatsızlıklarının farklı çeşitleri vardır ve her tür bozukluğun tanısını kolaylaştıran farklı belirtileri vardır. Ancak her bir çeşidin belirli ortak belirtileri de gözlemlenmiştir. Kimlik ve benlik duygusu ve ilişkilerdeki davranışların üzerinde yapılacak gözlemle bir kişinin kimlik bozukluğu olup olmadığı anlaşılabilir.
Neden olur?
Kimlik karışıklıklarının nedenleri tam olarak bilinmemektedir. Fakat bu rahatsızlıkları etkileyebilecek belirli faktörler olduğu düşünülmektedir. Örneğin, genetik geçişle ilgili yapılan bazı araştırmalar vardır. Çocukluk döneminde yaşanan travmatik olaylar, madde veya alkol bağımlılığı gibi diğer faktörlerin de bu tür rahatsızlıkların ortaya çıkmasında rolü olduğu bilinmektedir.
Kimlik bozukluğu olan kişiye nasıl davranmalıyız?
Kimlik bozukluğunun kabul görülen 10 farklı çeşidi vardır. Her çeşidin davranış ve duygu örüntüsü farklıdır. Bu nedenle her farklı çeşit kimlik bozukluğu olan kişiye farklı davranış ve tutum sergilenmelidir.
Kaynakça:
Personality Disorders: A Guide to the 10 Different Types, Healthline, Crystal Raypole, 2021
What Are Personality Disorders?, American Psychiatric Association, 2021
Personality Disorders: Symptoms, Causes, and Treatment, National Institute of Mental Health, 2019
Personality Disorders, NHS, 2020
