Gaslighting nedir? Eğer bu terim sana yabancı geliyorsa belki aşağıda senin de önceden duymuş olabileceğin örnek cümleler ile konuya giriş yapabiliriz:
"Ah, hadi ama. Hiç de öyle söylemedim."
"Aşırı hassassın."
"Bunu neden bu kadar büyütüyorsun anlamıyorum..."
Yukarıdaki cümlelere hayatımızın belli döneminde birçoğumuz maruz kalmışızdır. Bu tehlikeli cümleler birer gaslighting yöntemidir.
Senin için Terappin ailesi olarak gaslighting nedir, yöntemleri nelerdir, nedenleri nelerdir ve pek çok merak edilen soruya yanıt vermeye çalıştık.
Hazırsan başlayalım mı?
Gaslighting Nedir, Nasıl Ortaya Çıktı?
Gaslighting nedir? Gaslighting, bir psikolojik ve duygusal manipülasyon türüdür.
"Gaslighting" terimi adını, bir kocanın karısını, onun akli dengesinin yerinde olmadığına ikna etmek için hileye başvurduğu ve böylece onun üzerinde otorite kurduğu 1944 tarihli bir filmin başlığından almıştır. 1970 yılında ise gaslighting terimi, psikanaliz literatüründe bu tür duygusal manipülasyonu tanımlamak için kullanılmaya başlanmıştır.
Kişisel ilişkilerde, istismarcı bir eş veya daha nadir durumlarda ebeveynler tarafından; profesyonel ilişkilerde, manipülatif bir patron veya bir iş arkadaşı tarafından ve hatta halka mal olmuş kişiler tarafından bile uygulanabilir.
Kısaca, gaslighting, olayların senin iddia ettiğin gibi gerçekleşmediğine inanman için birisi seni manipüle ettiğinde gerçekleşir. Gaslighting nedir anlamak kimi zaman zordur çünkü inkâr, çelişki uyandırma ve yalan ile uzun süre devam ettirilebilir.
Otoritenden şüphe ederek, elindeki kanıtlara itiraz ederek veya kendini hatalı hissetmene neden olarak gaslighting yapılabilir. Fail, bunu yaptığının farkında olabilir veya olmayabilir, ancak kurban için kafa karıştırıcı ve son derece yıkıcı olabilir.
Tipik olarak kafa karışıklığına, güven ve öz saygı kaybına, kişinin duygusal veya zihinsel istikrarının belirsizliğine ve gaslighting yapan kişiye bağımlılığa yol açar.
Psikolojik Manipülasyon Uygulayan Kişiler Kimlerdir?
Gaslighting nedir ve bu manipülasyon türünü kimler uygular? Manipülasyon, başkalarını kendi yararına sömürmek, kontrol etmek veya başka bir şekilde etkilemek için gösterilen davranışlardır.
Aşağıdaki mental sağlık sorunlarına sahip kişiler genellikle manipülatif olmaya eğilimlidir:
- Antisosyal kişilik bozukluğu
- Narsistik kişilik bozukluğu
- Sınırda kişilik bozukluğu
- Histrionik kişilik bozukluğu
Duygusal Manipülasyonun Yöntemleri
Bu duruma maruz kalmak kafanı karıştırabilir; kararını, hafızanı, öz değerini ve genel zihinsel sağlığını sorgulamana neden olabilir.
Tüm bunları yaparken manipülatör kişi aşağıdaki yolları izler:
Yalan Söyler
Manipülatörler genellikle yalan söylemeye alışık patolojik yalancılardır. Açıkça yalan söyler ve kanıt sunulsa bile asla geri adım atmazlar.
Üstelik seni yalanlayıp "Uyduruyorsun", "Bu asla olmadı" veya "Sen delisin" gibi cümleler kurabilirler.
Gözden Düşürmeye Çalışır
Senin hakkında dedikodu yaparlar. Artan söylentilerden sonra sana üzülüyormuş gibi davranırlar. Onlara duyduğun güveni sarsmadan içten içe sana zarar verirler.
Dikkat Dağıtmaya Çalışır
Herhangi bir açıklarını yakaladığında ve sorular yönelttiğinde eldeki soruya cevap vermek yerine başka sorular sorarak kafa karıştırıp dikkat dağıtırlar.
Duygularını ve Düşüncelerini Küçümser
"Sakin ol", "Aşırı tepki veriyorsun" veya "Neden bu kadar hassassın?" gibi açıklamalar yaparak duygularını önemsizleştirirler.
Şefkat Dolu Sözleri Silah Olarak Kullanır
"Seni ne kadar sevdiğimi biliyorsun. Seni asla bilerek incitmem. " en tehlikeli cümleleridir. Bu belki o an sana iyi gelen ve duymak istediğin cümle olabilir ancak sana zarar veren eylemler tekrar edildiği sürece bu sözlerin hiçbir önemi yoktur.
Psikolojik Manipülasyonun Belirtileri Nedir?
Gaslighting nedir, adım adım öğreniyoruz. Şimdi ise bu durumun belirtilerine yakından bakalım.
- Duygularından ve gerçekliğinden şüphe duyarsın.
- Kararlarının ve algılarının doğruluğunu ya da uygulanabilir olup olmadıklarını sürekli olarak sorgularsın.
- Kendini sürekli diken üstünde yürüyormuş gibi hissedersin. Güven ve savunma duyguların zedelenir.
- Yalnız ve güçsüz hissedersin.
- Söylenildiği gibi biri olup olmadığını düşünüp durursun. Psikolojik olarak seni etki altına almak isteyen kişi sana olduğun halini söylemez. Örneğin, öfke kontrolü sağlayabilsen bile “Burada fazla tepki verdin, bak insanlar sana ne kadar garip baktı” gibi cümlelerle sana sürekli kendini sorgulatır.
- Sürekli tehlike altında olduğunu düşünürsün.
- Eylemlerin için sürekli özür dilersin.
- Çevrendekileri hayal kırıklığına uğrattığını düşünürsün.
- Kendine güvenmediğin için karar almakta zorlanırsın ya da aldığın kararların arkasında duramazsın.
Nedenleri Nelerdir?
Gaslighter'ın en temel amaçları güç ve kontroldür. Uyguladığı en temel taktik ise her konuda kurbanı yanlış yönlendirmektir.
Birçok psikolojik istismarcı hedefin utancını ve kafa karışıklığını onları izole etmek için kullanır. Kişi, istismarcının yanında yer almayacağı korkusuyla sevdiklerinden uzaklaşabilir.
İstismarcının amacı genellikle hedefi tamamen kendine bağımlı kılmaktır. Bu tür öğrenilmiş davranışların kökleri genellikle psikopatiye veya narsisistik, antisosyal ve borderline kişilik bozukluğuna dayanır.
Psikolojik Manipülasyonun Etkileri
İnsan psikolojisi üzerinde yıkıcı ve iyileştirmesi uzun zaman alan etkilere sahiptir. Aşamalı olarak ilerler ve ilk aşamada kişinin kendisine duyduğu özgüveni derinden zedeler. Zamanla kurban bu davranışları hak ettiğini düşünür ve manipüle eden kişiye daha çok yaklaşır.
Ve tüm etkileri bir zincirin halkası gibidir. Mental olarak sağlıklı olmadığımız için zamanla bu durumdan iş ve sosyal yaşantımız da olumsuz bir şekilde etkilenmeye başlar. Eşimiz, dostlarımız ve ailemizle olan bağlarımız kopar. Kurban kendini kararsız, istikrarsız ve sevilmeyi hak etmeyen bir kişi olarak görür. Bu nedenle sosyal hayattan kendini izole eder.
Dahası depresyon, travma sonrası stres bozukluğu ve bağımlılık gibi hastalıkların da görülmesine yol açar.
Psikolojik Manipülasyona Uğradığını Nasıl Fark Edersin?
Gaslighting nedir, nasıl uygulanır, belirtileri ve etkileri nelerdir artık çok iyi biliyoruz. Şimdi ise bu duruma maruz kaldığımızı nasıl fark ederiz ve devamında tedavi süreci nasıl olmalıdır inceleyelim.
Bunu anlamak için hislerine ve gözlemlerine güvenmelisin. Gösterilen her tavır duygusal ve psikolojik olarak istismara uğradığın anlamına gelmez ancak göz ardı etmemen gereken önemli ipuçları da vardır.
Gaslighting nedir, en basit tabiriyle kişiye kendi istekleri dışında bir şeyi istetme ve yaptırma sanatıdır.
O halde senin için ilk ipucu yaptığın şeyi gerçekten isteyip istemediğine ve hangi bilinç ile yaptığına odaklanmandır.
Sana bunu yaptıran kişiye karşı hayır demekten çekiniyor musun, kendini suçlu ve utanmış mı hissediyorsun mutlaka sorgula.
Bunun yanı sıra karşındaki kişinin sana karşı tavırlarını geçmişten bugüne karşılaştır. Örneğin, normalde sana yeterince nazik davranmayan biri bir şey isterken dünyanın en kibar insanı haline dönüşüyorsa dikkat etmelisin. Tatlı dil, manipülatörlerin en sık kullandığı yöntemdir.
Son olarak kurban rolü oynayan kimselere dikkat etmelisin. Sürekli çaresiz ve umutsuz görünüyorsa, senden her konuda yardım istiyorsa önlemini almalısın. Şefkat ve merhamet duygularının sömürülerek kullanılmasına ve yönlendirilmesine izin vermemelisin.
Gaslighting Yapan Kişilerin Özellikleri
Gaslighting nedir, bir de manipüle eden kişilerin ağzından dinleyelim mi? Ya da dinleyebilir miyiz?
Bu sorunun tek cevabı ve iki farklı nedeni var: Hayır, dinleyemeyiz.
- Manipüle eden/etmeye çalışan insanların çoğu bunun bir psikolojik ve duygusal manipülasyon türü olduğunun farkında değildir.
- Bazıları ise çok iyi farkındadır ancak bu durumdan asla pişmanlık duymazlar. Bu nedenle de “Evet bunu yapıyorum. ”demezler.
Peki, bu insanların motivasyonları nedir? Neden böyle davranma ihtiyacı hissederler?
Manipülatif insanların çoğunda görülen ortak özellikler şunlardır:
Kişisel Alanlarını Yaratmak İsterler
Herkes kişisel bir alanı olsun ister ama herkesin amacı aynı değildir. Manipülatif insanlar kendilerine ait bir alanda daha kontrolcü davranabildikleri için kendilerini bu şahsi alanlarda daha rahat hissederler. Bu nedenle birçoğunun kendine ait ofisi, evi ve arabası vardır.
Kendilerini ne kadar rahat hissederlerse bir fikri kabul ettirmeleri de o kadar kolay olacaktır.
Asla İlk Sözü Onlar Almazlar
Çok iyi gözlem yaparlar. Bu yüzden konuşma anında ilk konuşan kişi onlar değildir. Seni çok iyi dinler, anlamaya çalışır, hareketlerini değerlendirirler. Seninle ilgili hiçbir ipucunu kaçırmazlar. Zayıf noktalarını, korkularını, seni heyecanlandıran şeyleri öğrenir ve bunları sana karşı kullanırlar.
Bağırırlar!
En etkin kullandıkları ikna yöntemlerinden biridir. Bir tartışma anında yüksek sesle hatta bağırarak konuşup seni sindirmeye ve bezdirmeye çalışırlar. Bu bir agresif manipülasyondur. Sadece ses tonları ile değil beden dilleri ile de sindirmeye çalışırlar. Tartışma devam ederse şiddet bile gösterebilirler.
Düşünmek İçin Sana Asla Zaman Tanımazlar
Ürkütücü ama bunu yapıyorlar. Hem de ustaca!
Senin kafa karışıklığından ve kararsızlığından yararlanmak için peş peşe sorular yöneltebilirler. Hitabet kabiliyetleri yüksektir, bu onlara seni sürekli konuşarak etkilemeleri için kolaylık sağlar. Daha ne olup bittiğini anlayamadan onların istediği yola çoktan girmiş olabilirsin.
Yargılarlar, Eleştirirler
Pek çoğumuz olumsuza sarılmaya daha meyilliyizdir. Herhangi bir durumda aklımıza ilk olumsuz seçenekler gelir. Oysaki hayatta sonsuz olasılıklar vardır ve bunları çoğu zaman unuturuz.
İşte seni duygusal ve psikolojik olarak kandırmaya çalışan kişi bu gerçeğin çok iyi farkındadır. Bu nedenle seni kendini kötü hissettirip etki altına almak için ellerinden gelen her şeyi yaparlar.
Görmezden Gelirler
İlgi görme isteği hepimizin içinde vardır. Eğer bir kişi ya da kişiler tarafından ilgi görmezsek bulunduğumuz yerden ayrılmak isteriz. Ya da o ilgiyi almak için uğraşırız.
Manipülatörlerin en başarılı oldukları konulardan biri ise görmezden gelmektir. Böylelikle sana kendini değersiz hissettirmeyi amaçlarlar, egonu zedelerler. Sen ise bunu onarmak için onlara daha çok yaklaşabilirsin.
Kendini Nasıl Koruyabilirsin? Baş Etme Yöntemleri Nelerdir?
Gaslighting nedir sorusunu uzun ve detaylı bir şekilde cevapladıktan sonra ondan nasıl korunacağının ipuçlarını vermenin zamanı geldi.
İşte kendini korumanı kolaylaştıracak birkaç ipucu!
- Kendi doğrularına güven
- Dur ve düşün. Gerçekten her şey söylendiği gibi mi oldu sorgula
- “Yalan söylüyorsun.” Hayır, öyle olmadı.” gibi ifadeleri kullanarak manipüle etmeye çalışan kişinin öfkesini üzerine çekme
- Seni suçlamak için gerçeklerin çarpıtılmasına izin verme. Bu konuda sorumluluk almayacağını ve kendi eylemine güvendiğini belirt
- Gaslighter’ın sözlerine ve eylemlerine sorgulayıcı bir şekilde yaklaş
Kendine Güvenerek Çıkış Yoluna Ulaşmak
Gaslighting nedir ne değildir fark etmeye başladıktan sonra onunla mücadele etmenin en iyi yöntemlerini öğrenmek için hiç zaman kaybetmeyelim.
Her şey kendine güvenmekle başlar! Bu konuda daha detaylı bir bilgiye ulaşmak için “Özgüven Nasıl Kazanılır?” başlıklı yazımızı okuyabilirsin.
Uzman Desteği ile Manipülasyondan Kurtulmak
Bu konuda uzman desteği son derece önemlidir.
Mental ve duygusal olarak sömürülen insanlar bunu geç fark edebilirler. Belli bir noktadan sonra müdahale etmek çok zor olabilir çünkü artık sana bunu uygulayan kişiye bağımlı hale gelmiş olabilirsin.
Kaybettiğin özgüvenin ve sosyal çevrenden uzaklaşmış olman da işleri daha da zorlaştıracaktır.
Gaslighting nedir, artık çok iyi biliyoruz. Hem de onlara göz açtırmayacak kadar iyi! Artık öğrendiklerimizi bir uzman psikolog desteği ile pratiğe dökme zamanı.
Kaynaklar
Gaslighting: Toplumda Giderek Belirginleşen Bir Psikolojik ve Duygusal İstismar Türü!, Evrim Ağacı, 2020.
Is Someone Gaslighting You? Learn the Warning Signs, Verywell Mind, 2023.
What is gaslighting?, Medical News Today, 2022.
What Is Gaslighting?, Cleveland Clinic, 2022.
What Is Gaslighting in Relationships?, WebMD, 2021.
