"Ah, hadi ama. Hiç de öyle söylemedim."
"Aşırı hassassın."
"Bunu neden bu kadar büyütüyorsun anlamıyorum..."
Yukarıdaki cümlelere hayatımızın belli döneminde birçoğumuz maruz kalmışızdır. Bu tehlikeli cümleler “Gaslighting nedir?” sorusunun cevabı olabilir. “Aa! O da ne?” diye sorduğunuzu duyar gibiyiz.
Konuya dair daha fazla kafa karışıklığı yaşamadan hadi gaslighting nedir öğrenelim.
Gaslighting Nedir, Nasıl Ortaya Çıktı?
Bir psikolojik ve duygusal manipülasyon türüdür.
Kişisel ilişkilerde, istismarcı bir eş veya daha nadir durumlarda ebeveynler tarafından; profesyonel ilişkilerde, manipülatif bir patron veya bir üstünü avlayan iş arkadaşı tarafından ve hatta halka mal olmuş kişiler tarafından bile uygulanabilir.
Kişi kendi akıl sağlığını ve gerçekliğini sorgulayacak derecede psikolojik/duygusal kötü yönlendirmelere maruz bırakılır. Buna maruz kaldığını anlamak kimi zaman zordur çünkü inkâr, çelişki uyandırma ve yalan ile uzun süre devam ettirilebilir. Tipik olarak kafa karışıklığına, güven ve öz saygı kaybına, kişinin duygusal veya zihinsel istikrarının belirsizliğine ve faile bağımlılığa yol açar.
"Gaslighting" terimi, bir kocanın karısını, onun akli dengesinin yerinde olmadığına ikna etmek için hileye başvurduğu ve böylece onun üzerinde otorite kurduğu 1944 tarihli filmin başlığından alınmıştır.
Psikolojik Manipülasyon Uygulayan Kişiler Kimlerdir?
Manipülasyon, başkalarını kendi yararına sömürmek, kontrol etmek veya başka bir şekilde etkilemek için gösterilen davranışlardır.
Aşağıdaki psikolojik zorluklara sahip kişiler genellikle manipülatif olmaya eğilimlidir:
- Antisosyal kişilik bozukluğu
- Sınırda kişilik bozukluğu
- Davranış bozukluğu
- Veraset bozukluğu
- Histriyonik kişilik bozukluğu
Gaslighting Uygulayan Kişiler Nasıl Bir Tutum Sergiler?
Gaslighting nedir, diye sorulduğunda cevap olarak aslında en temelde kişinin gerçeklik algısının baltalanmasıdır diyebiliriz. Bu nedenle bu tekniği uygulayan kişiler karşılarındaki insanın kendinden şüphe etmesine ve benlik algısının zayıflamasına neden olurlar. Maruz kalan kişi kendini eksik ve zayıf hisseder hatta olayın şiddeti artıkça aklını kaçırdığını bile hissedebilir.
Duygusal Manipülasyon'un Aşamaları
Bu duruma maruz kalmak kafanızı karıştırabilir; kararınızı, hafızanızı, öz değerinizi ve genel zihinsel sağlığınızı sorgulamanıza neden olabilir.
Tüm bunları yaparken manipülatör kişi aşağıdaki aşamaları izler:
- Yalan Söyler
Manipülatörler genellikle yalan söylemeye alışık patolojik yalancılardır. Açıkça yalan söyler ve kanıt sunulsa bile asla geri adım atmazlar.
Üstelik sizi yalanlayıp "Uyduruyorsun", "Bu asla olmadı" veya "Sen delisin" cümleler kurabilirler.
- Gözden Düşürmeye Çalışır
Sizin hakkınızda dedikodu yaparlar. Artan söylentilerden sonra size üzülüyormuş gibi davranırlar. Onlara duyduğunuz güveni sarsmadan içten içe size zarar verirler.
- Dikkat Dağıtmaya Çalışır
Herhangi bir açıklarını yakaladığınızda ve sorular yönelttiğinizde eldeki soruya cevap vermek yerine başka sorular sorarak kafa karıştırıp dikkat dağıtırlar.
- Duygularını ve Düşüncelerini Küçümser
"Sakin ol", "Aşırı tepki veriyorsun" veya "Neden bu kadar hassassın?" gibi açıklamalar yaparak duygularınızı önemsizleştirirler.
- Şefkat Dolu Sözleri Silah Olarak Kullanır
"Seni ne kadar sevdiğimi biliyorsun. Seni asla bilerek incitmem." en tehlikeli cümleleridir. Bu belki o an size iyi gelen ve duymak istediğiniz cümle olabilir ancak size zarar veren eylemler tekrar edildiği sürece hiçbir önemi yoktur.
Yöntemleri Nelerdir?
Gaslighting nedir, sorusunun cevabı artık çok net ancak bunu daha detaylı anlayabilmek için genel olarak duygusal manipülasyon yöntemlerine bakmakta da fayda var. Böylece hissettiğimi duyguların karşılığını bulabilir ve ne ile karşı karşıya olduğumuzu daha net anlayabiliriz.
Pek çok duygusal manipülasyon tekniği vardır. Bu teknikler gerçeklik algısını yıkarak kişinin yanlış yönlendirildiğini anlamaması için kullanılır.
En sık kullanılan yöntemler şunlardır:
- İkilime Sürükleme
Manipülatör eğer yalanları ortaya çıkarsa ya da herhangi bir konuda sorgulandığını hissederse “ne var canım, şaka yaptık işte” gibi cümleler kurarak sizi duygusal olarak ikileme sürüklemeye çalışır.
- Kafa Karışıklığını Bir Silah Olarak Kullanma
Kafa karışıklığının insanı zayıflattığını ve yanlış kararlar aldırdığını bilir. Bu nedenle daha kararlı olmanıza yardım eden tüm duyguları alt üst eder. Böylece gerçeklik ve şüphecilik iç içe geçer ve kafa karışıklığı yaşarsınız.
- Sürekli Karşı Koyma
Kurban her şeyi doğru hatırlasa da istismarcı sözleri ile onun hatırladıklarını reddeder ve kararlarına karşı koyar.
"Geçen sefer bir şeyleri doğru hatırlamadığın zamanı düşün."
"Geçen sefer bunu düşündün ve yanıldın."
- Önemsizleştirme
Etkisi altına almaya çalıştığı kişinin düşüncelerini, kararlarını ve de ihtiyaçlarını önemsizleştirir. Örneğin, "Aramıza böyle bir şeyin girmesine izin mi vereceksin? Bu hiç de büyütülecek bir şey değil.” gibi bir cümle ile alınan bir karardan hemen vazgeçirebilir.
Psikolojik Manipülasyon'un Belirtiler Nedir?
Gaslighting nedir, adım adım öğreniyoruz. Şimdi ise bu durumun belirtilerine yakından bakalım.
- Duygularınızdan ve gerçekliğinizden şüphe duyarsınız.
- Karalarınızı ve algılarınızın doğruluğunu ya da uygulanabilir olup olmadıklarını sürekli olarak sorgularsınız.
- Kendinizi sürekli diken üstünde yürüyormuş gibi hissedersiniz. Güven ve savunma duygularınız zedelenir.
- Yalnız ve güçsüz hissedersiniz.
- Söylenildiği gibi biri olup olmadığınızı düşünüp durursunuz. Psikolojik olarak sizi etki altına almak isteyen kişi size olduğunuz halinizi söylemez. Örneğin, öfke kontrolü sağlayabilseniz bile “Burada fazla tepki verdin, bak insanlar sana ne kadar garip baktı”gibi cümlelerle size sürekli kendinizi sorgulatırlar.
- Sürekli tehlike altında olduğunuzu düşünürsünüz.
- Eylemleriniz için sürekli özür dilersiniz.
- Çevrenizdekileri hayal kırıklığına uğrattığınızı düşünürsünüz.
- Kendinize güvenmediğiniz için karar almakta zorlanırsınız ya da aldığınız kararların arkasında duramazsınız.
Nedenleri Nelerdir?
Gaslighter'ın en temel amaçları güç ve kontroldür. Uyguladığı en temel taktik ise her konuda kurbanı yanlış yönlendirmektir.
Birçok psikolojik istismarcı hedefin utancını ve kafa karışıklığını onları izole etmek için kullanır. Kişi, istismarcının yanında yer almayacağı korkusuyla sevdiklerinden uzaklaşabilir. İstismarcının amacı genellikle hedefi tamamen kendine bağımlı kılmaktır. Bu tür öğrenilmiş davranışların kökleri genellikle psikopatiye veya narsisistik, antisosyal ve borderline kişilik bozukluğuna dayanır.
Psikolojik Manipülasyon'un Etkileri
İnsan psikolojisi üzerinde yıkıcı ve iyileştirmesi uzun zaman alan etkilere sahiptir. Aşamalı olarak ilerler ve ilk aşamada kişinin kendisine duyduğu özgüveni derinden zedeler. Zamanla kurban bu davranışları hak ettiğini düşünür ve manipüle eden kişiye daha çok yaklaşır.
Ve tüm etkileri bir zincirin halkası gibidir. Mental olarak sağlıklı olmadığımız için zamanla bu durumdan iş ve sosyal yaşantımız da olumsuz bir şekilde etkilenmeye başlar. Eşimiz, dostlarımız ve ailemizle olan bağlarımız kopar. Kurban kendini kararsız, istikrarsız ve sevilmeyi hak etmeyen bir kişi olarak görür. Bu nedenle sosyal hayattan kendini izole eder.
Dahası depresyon, travma sonrası stres bozukluğu ve bağımlılık gibi hastalıkların da görülmesine yol açar.
Psikolojik Manipülasyona Uğradığınızı Nasıl Fark Edersiniz?
Gaslighting nedir, nasıl uygulanır, belirtileri ve etkileri nelerdir artık çok iyi biliyoruz. Şimdi ise bu duruma maruz kaldığımızı nasıl fark ederiz ve devamında tedavi süreci nasıl olmalıdır inceleyelim.
Bunu anlamak için hislerinize ve gözlemlerinize güvenmelisiniz. Gösterilen her tavır duygusal ve psikolojik olarak istismara uyguladığınız anlamına gelmez ancak göz ardı etmemeniz gereken önemli ipuçları da vardır.
Gaslighting nedir, en basit tabiriyle kişiye kendi istekleri dışında bir şeyi istetme ve yaptırma yöntemidir. O halde sizin için ilk ipucu yaptığınız şeyi gerçekten isteyip istemediğinize ve hangi bilinç ile yaptığınıza odaklanmanızdır.
Size bunu yaptıran kişiye karşı hayır demekten çekiniyor musunuz, kendinizi suçlu ve utanmış mı hissediyorsunuz mutlaka sorgulayın.
Bunun yanı sıra karşınızdaki kişinin size karşı tavırlarını geçmişten günümüze karşılaştırın. Örneğin, normalde size yeterince nazik davranmaya biri bir şey isterken dünyanın en kibar insanı haline dönüşüyorsa dikkat etmelisiniz. Tatlı dil manipülatörlerin en sık kullandığı yöntemdir.
Son olarak kurban rolü oynayan kimselere dikkat etmelisiniz. Sürekli çaresiz ve umutsuz görünüyorsa, sizden her konuda yardım istiyorsa önleminizi alın. Şefkat ve merhamet duygularınızın sömürülerek kullanılmasına ve yönlendirilmesine izin vermeyin.
Gaslighthing Örnekleri Nelerdir?
Bu durumun birden fazla uygulanma şekli vardır. Sizi etkisi altına almak isteyen kişi önce sizin zayıf yanlarınızı bulmaya çalışır. Daha sonra aşağıdaki örneklerde olduğu gibi sizi yavaş yavaş ele geçirir.
- “Bu asla olmadı.”
Kişinin kendinden şüphe duyması sağlanır. Sizi istismar eder ve fark ettiğiniz an inkar ederek gerçeklik algınızı yıkmaya çalışır.
- “Çok hassassın.”
Kurbanın duygularını en aza indirmek ve geçersiz kılmak için en sık kullanılan ifadedir.
Böylelikle sizin kendinize güvenme algınızı kırar ve ona bağımlı hale gelmenizi kolaylaştırır.
- “Berbat bir hafızan var.”
En etkili ve en tercih ettikleri yöntemlerden biridir. Hatırlamadığınız detaylar hakkında sizi yanlış yönlendirirler. Hatırladığınız şeyleri inkâr ve yalanlama yolu ile reddedip sizin kendi kontrolleri altına almaya çalışırlar.
- “Sen delirdin ve diğer insanlar da böyle düşünüyor.”
Kurbanın duygu ve düşüncelerini itibarsızlaştırmak için kullanılan bir yöntemdir. Arkadaşlarının ve ailesinin yanında onun hakkında asılsız iddialar ortaya atarlar ve kurbanın söylediklerine inanılma ihtimalini düşürmeye çalışırlar.
Üstelik ona çevresindeki herkesin kendisi hakkında olumsuz düşüncelere sahip olduğunu söyleyerek güvenli alanlardan uzaklaştırırlar.
“Gaslighting Nedir?” Bir De Manipüle Eden Kişilerin Ağzından Dinleyelim!
Dinleyelim mi? Ya da dinleyebilir miyiz?
Bu sorunun tek cevabı ve iki farklı nedeni var: Hayır, dinleyemeyiz.
1. Manipüle eden/etmeye çalışan insanların çoğu bunun bir psikolojik ve duygusal manipülasyon türü olduğunun farkında değildir.
2. Bazıları ise çok iyi farkındadır ancak bu durumdan asla pişmanlık duymazlar. Bu nedenle de “Evet bunu yapıyorum. ”demezler.
Peki, bu insanların motivasyonları nedir? Neden böyle davranma ihtiyacı hissederler?
Manipülatif insanların çoğunda görülen ortak özellikler şunlardır:
- Kişisel alanlarını yaratmak isterler
Herkes kişisel bir alanı olsun ister ama herkesin amacı aynı değildir. Manipülatif insanlar kendilerine ait bir alanda daha kontrolcü davranabildikleri için kendilerini bu şahsi alanlarda daha rahat hissederler. Bu nedenle birçoğunun kendine ait ofisi, evi ve arabası vardır.
Kendilerini ne kadar rahat hissederlerse bir fikri kabul ettirmeleri de o kadar kolay olacaktır. Yani, sizi daha iyi tavlayabilirler.
- Asla ilk sözü onlar almazlar
Çok iyi gözlem yaparlar. Bu yüzden konuşma anında ilk konuşan kişi onlar değildir. Sizi çok iyi dinler, anlamaya çalışır, hareketlerinizi değerlendirirler. Sizinle ilgili hiçbir ipucunu kaçırmazlar. Zayıf noktalarınızı, korkularınızı, sizi heyecanlandıran şeyleri öğrenir ve bunları size karşı kullanırlar.
- Bağırırlar!
En etkin kullandıkları ikna yöntemlerinden biridir. Bir tartışma anında yüksek sesle hatta bağırarak konuşup sizi sindirmeye ve bezdirmeye çalışırlar. Bu bir agresif manipülasyondur. Sadece ses tonları ile değil beden dilleri ile de sindirmeye çalışırlar. Tartışma devam ederse şiddet bile gösterebilirler.
- Düşünmek için asla zamanınız yok
Ürkütücü ama bunu yapıyorlar. Hem de ustaca!
Sizin kafa karışıklığınızdan ve kararsızlığınızdan yararlanmak için peş peşe sorular yöneltebilirler. Hitabet kabiliyetleri yüksektir, bu onlara sizi sürekli konuşarak etkilemeleri için kolaylık sağlar. Siz daha ne olup bittiğini anlayamadan onların istediği yola çoktan girmiş olabilirsiniz.
- Yargılarlar, eleştirirler
Pek çoğumuz olumsuza sarılmaya daha meyilliyizdir. Herhangi bir durumda aklımıza ilk olumsuz seçenekler gelir. Oysaki hayatta sonsuz olasılıklar vardır ve bunları çoğu zaman unuturuz.
İşte sizi duygusal ve psikolojik olarak kandırmaya çalışan kişi bu gerçeğin çok iyi farkındadır. Bu nedenle sizi kendinizi kötü hissettirip etki altına almak için ellerinden gelen her şeyi yaparlar.
- Kendileri ile uyumlu olmayan insanları hemen ve en ustaca şekilde görmezden gelirler
İlgi görme isteği hepimizin içinde vardır. Eğer bir kişi ya da kişiler tarafından ilgi görmezsek bulunduğumuz yerden ayrılmak isteriz. Ya da o ilgiyi almak için uğraşırız. Manipülatörlerin en başarılı oldukları konulardan biri ise görmezden gelmektir. Böylelikle size kendinizi değersiz hissettirmeyi amaçlarlar, egonuzu zedelerler. Siz ise bunu onarmak için onlara daha çok yaklaşabilirsiniz.
Kendinizi Nasıl Koruyabilirsiniz? Baş Etme Yöntemleri Nelerdir?
Gaslighting nedir, sorusunu uzun ve detaylı bir şekilde cevapladıktan sonra ondan nasıl korunacağınızın ipuçlarını vermenin zamanı geldi.
İşte kendinizi korumanızı kolaylaştıracak birkaç ipucu!
- Kendi doğrularınıza güvenin
- Durun ve düşünün. Gerçekten her şey söylendiği gibi mi oldu sorgulayın.
- “Yalan söylüyorsun.” Hayır, öyle olmadı.” Gibi ifadeleri kullanarak manipüle etmeye çalışan kişinin öfkesini üzerinize çekmeyin.
- Sizi suçlamak için gerçeklerin çarpıtılmasına izin vermeyin. Bu konuda sorumluluk almayacağınızı ve kendi eyleminize güvendiğinizi belirtin.
- Onun sözlerine ve eylemlerine sorgulayıcı bir şekilde yaklaşın.
Kendinize Güvenerek Çıkış Yoluna Ulaşmak
Gaslighting nedir ne değildir fark etmeye başladıktan sonra onunla mücadele etmenin en iyi yöntemlerini öğrenmek için hiç zaman kaybetmeyelim.
Her şey kendine güvenmekle başlar! Bu konuda daha detaylı bir bilgiye ulaşmak için “Özgüven Nasıl Kazanılır?” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Uzman Desteği ile Manipülasyondan Kurtulmak
Bu konuda uzman desteği son derece önemlidir.
Mental ve duygusal olarak sömürülen insanlar bunu geç fark edebilirler. Belli bir noktadan sonra müdahale etmek çok zor olabilir çünkü artık size bunu uygulayan kişiye bağımlı hale gelmiş olabilirsiniz.
Kaybettiğiniz özgüveniniz ve sosyal çevrenizden uzaklaşmış olmanız da işleri daha da zorlaştıracaktır.
Gaslighting nedir, artık çok iyi biliyoruz. Hem de onlara göz açtırmayacak kadar iyi! Artık öğrendiklerimizi bir uzman psikolog desteği ile pratiğe dökme zamanı.
Ben Bu Konuda Yalnız Mıyım?
Biliyoruz ki yaşadığınız zor durumu fark etmek, kabullenmek ve tedaviye başlamak kolay değil.
Utanmayın, endişelenmeyin, yalnız hissetmeyin. Bu dünyadaki hiçbir duyguda, hiçbir güçlükte ve hiçbir sevinçte yalnız değiliz. Bu konuda da öyle. Her gün dünya üzerinde binlerce insan bu tarz manipülasyonlara maruz kalıyor ve bu hislerden yola çıkarak "Gaslighting nedir?" diye soruyor.
Yüzyıllardır insanlar aynı duyguları ve zorlukları farklı şekillerde deneyimliyorlar. İsimler değişebilir, yöntemler değişebilir, çağlar değişebilir. Fakat yalnız değilsiniz, değiliz!
İşte yüzleşmeye en hazır olduğunuz zamanda izlemenizi tavsiye ettiğimiz birkaç film!
- Gaslight, 1944
Bu film olmadan bu listeye başlayamazdık! Terimin ortaya çıkış merkezlerinden birisidir.
Her şey Paula’nın Gregory’e âşık olması ve Gregory’in “Bu aile yadigârı broşu kaybetme! ”uyarılarıyla başlar.
Sonrasın da neler mi olur? Hadi hem izleyelim hem okuyalım!
- Sleep, My Love, 1948
Claudette Colbert'in canlandırdığı Allison Cortland, bir trene nasıl bindiğini ve kocasının silahını elinde nasıl tuttuğunu hatırlamadan çığlık atarak uyanır. Eve döndüğünde kocasının bir kurşun yarası olduğunu görür ama Allison bunu da hatırlamaz. Çıldırıyor mu? Yoksa büyük bir komplonun mu içinde?
- Strait Jacket, 1964
Joan Crawford, kocasını başka bir kadınla yatakta yakalar ve bir balta ile onları öldürür. Yirmi yıl bir akıl hastanesinde kalır ve serbest bırakılır. O hala balta kullanan bir deli midir? Yoksa böyle düşünmesi mi isteniyordur?
- Hush, Hush Sweet Charlotte, 1964
37 yıl önce Charlotte Hollis’in sevgilisi meçhul bir katil tarafından başı kesilirek canice öldürülmüştür. Charlotte ise ıssız evinde, korkunç anılar ve halüsinasyonlarla karşı karşıya kalır.
- Rosemary’s Baby, 1968
Rosemary ve kocası Guy New York’ta yeni hayata başlarlar. Komşuları Castavet çiftinin fazlaca misafirperver tavırları Rosemary’i endişelendirir ancak Guy neler olduğunun pek de farkında değildir. Rosemary rüyasında şeytani bir varlık tarafından tecavüze uğradığını görür. Fakat ürkütücü olan gördüğü kâbus değil gerçek hayatında da hamile kalmış olmasıdır. Rosemary şeytanın bebeğini mi doğuruyor? Kocasının ve komşularının söylediği gibi her şey yolunda mı?
- Stepford Wives, 1975
Amerikan banliyösündeki kadınlar kocalarına karşı neden bu kadar itaatkâr?
Hadi izleyelim!
